سایه خشکسالی بر ۹۱ درصد از پهنه خراسان جنوبی
خشکسالی ۲ دهه متوالی بر ۹۱ درصد از پهنه استان کویری خراسان جنوبی سایه انداخته و با توجه به کاهش محسوس بارندگی در سال آبی جاری، کاهش منابع آب زیرزمینی از پیامدهای نگران‌کننده آن است.
به گزارش ایرنا هرچند کاهش بارش‌ها در ماه‌های پایانی سال ۹۹ خبر از کاهش بارندگی در خراسان جنوبی نسبت به وضعیت نرمال می‌داد اما کاهش شدید نزولات آسمانی در فروردین امسال، مُهر تاییدی بر تداوم کابوس خشکسالی زد.
براساس آمارهای اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی میانگین بارندگی‌های این استان در سال آبی جاری ۳۸ میلیمتر بوده که نسبت به سال گذشته ۶۹ درصد و نسبت به دوره بلندمدت ۵۹ درصد کاهش داشته است.
سامانه بارشی اواخر هفته گذشته نیز در خراسان جنوبی فعال بود و بیشترین بارندگی‌های خراسان جنوبی طی ۲۴ ساعت با ۲۰ میلیمتر در دوست‌آباد شهرستان سرایان ثبت شد که نتوانست عطش زمین‌های تشنه این منطقه را برطرف کند.
خشکسالی حدود ۲۰ سال است در خراسان جنوبی تاخت و تاز دارد که امسال شدت آن محسوس‌تر است و پیامدهای نامبارکی را در بخش‌های مختلف کشاورزی، آب، هوا، اشتغال، بهداشت و سایر بخش‌های اقتصادی و اجتماعی برجا گذاشته است.
بارندگی‌ها طی ۲ سال زراعی گذشته (اول مهر تا پایان شهریور سال بعد) نشان از افزایش مقطعی میزان بارش‌ها در این استان پهناور نسبت به سالیان ماقبل و میانگین بلندمدت داشت و این بارندگی‌های خوب برخی افراد را به این تصور انداخت که خشکسالی خراسان جنوبی و شرق کشور رو به اتمام و این منطقه در آستانه ورود به دوران تازه ترسالی است.
اما به گفته مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی این بارندگی‌های مقطعی بوده و کاهش بارندگی‌ها در سالی که گذشت نشان از تکرار خشکسالی است به طوری که کاهش بارندگی‌ها در سال آبی جاری در ۳۰ سال اخیر استان بی‌سابقه بوده است.
کاهش حجم ذخایر آبی، افزایش کانون‌های بحرانی ریزگردها و روند شور شدن زمین‌های زراعی، از بین رفتن مراتع و پوشش گیاهی، به وجود آمدن حاشیه‌نشینی در اطراف شهرها و خشک شدن ذخایر آب زیرزمینی و قنوات از جمله پیامدهای خشکسالی در منطقه است.
در شرایطی که ویروس کرونا جهان را تحت تاثیر قرار داده و به کانون توجهات تبدیل شده است، زنگ خطر خشکسالی سال‌هاست در اقصی نقاط کشور از جمله خراسان جنوبی به صدا درآمده و نباید از این پدیده اقلیمی و پیامدهای اصلی آن یعنی کمبود شدید آب و مهاجرت غافل شویم.
۹۱ درصد وسعت خراسان جنوبی درگیر خشکسالی
براساس آمار دوره ۱۰ ساله تا آخر اسفند سال گذشته که مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی ارائه کرد، ۹۱ درصد مساحت خراسان جنوبی متاثر از خشکسالی است.
علیرضا خندان‌رو در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: از این مقدار ۹ درصد در وضعیت نرمال، ۲۰ درصد خشکسالی خفیف، ۳۵ درصد خشکسالی متوسط، ۲۵ درصد خشکسالی شدید و ۱۱ درصد خشکسالی بسیار شدید است.
وی افزود: شهرستان‌های طبس و بشرویه جزو مناطق بسیار شدید خشکسال هستند.
وی با بیان اینکه خراسان جنوبی ۲۰ سال متوالی خشکسالی را تجربه کرده است گفت: در ۲ سال زراعی گذشته بارش‌های تقریبا خوبی را در استان داشتیم اما از اثرات خشکسالی‌های بلندمدت کم نکرد، علیرغم اینکه در سال زراعی گذشته بارندگی‌های خوبی داشتیم باز هم استان در شرایط خشکسالی قرار دارد.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی با اشاره به بارندگی‌های استان در سال آبی جاری (اول مهر ۹۹ تا پایان شهریور ۱۴۰۰) گفت: میانگین بارندگی‌های استان در سال آبی جاری ۳۸ میلیمتر بوده که نسبت به سال گذشته ۶۹ درصد و نسبت به دوره بلندمدت ۵۹ درصد کاهش داشته است.
وی افزود: کاهش بارندگی‌های سال آبی جاری در ۳۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده و در این مدت بیشترین بارندگی استان از ایستگاه نهبندان با ۶۱ میلیمتر و کمترین از ایستگاه طبس با ۱۸ میلیمتر به ثبت رسیده است.
خندان‌رو با اشاره به پیش‌بینی فصلی بارندگی در سال جاری هم گفت: برای اردیبهشت امسال بارندگی‌های نرمال و برخی نقاط کمتر از نرمال و برای تیر و مرداد ماه هم وضعیت نرمال پیش‌بینی شده است اما در این ۲ فصل بارندگی قابل ملاحظه‌ای را در استان نداریم.
وی درباره پدیده تغییر اقلیم اظهار داشت: تغییر اقلیم پدیده‌ای است که اکثر دانشمندان آن را قبول و بر روی آن تاکید دارند؛ این پدیده براساس آمار و شواهد رخ داده و نمی‌توان آن را انکار کرد ما هم نمی‌توانیم با این پدیده مقابله کنیم بلکه باید سازگاری داشته باشیم.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی یکی از اثرات تغییر اقلیم را افزایش دما دانست و گفت: براساس آمار ابتدای فصل بهار امسال در استان به صورت میانگین سه درجه افزایش دما را نسبت به بلندمدت داشته‌ایم.
وی افزود: ما در سالیان قدیم هم دوره‌های خشکسالی را داشتیم و آمارها هم این موضوع را نشان می‌دهد ولی هیچ وقت خشکسالی با این دوره طولانی یعنی ۲۰ ساله را نداشته‌ایم.
تغییرات اقلیم و افزایش اثرات خشکسالی
دانشیار جغرافیا و اقلیم‌شناسی دانشگاه بیرجند درباره تغییرات اقلیم گفت: خراسان جنوبی دچار ناهنجاری‌های اقلیمی است، طبیعت و ذات استان دارای آب و هوای گرم و خشک با دوره‌های خشکسالی و ترسالی شدید و در مجموع دارای اقلیم نامنظم است که این موضوع از گذشته وجود داشته است.
مرتضی اسماعیل‌نژاد افزود: تغییرات اقیلم باعث شده در سال‌های اخیر اثرات خشکسالی در خراسان جنوبی شدت یابد و تغییرات اقلیم یک پدیده جهانی است که اثرات محلی دارد، اثر آن روی کشاورزی روستاها و زندگی و معیشت مردم است.
وی گفت: خراسان جنوبی مانند دوسوم استان‌های کشور دچار کم‌آبی و خشکسالی است که شاخص‌هایی از جمله احداث قنات و آبیاری کوزه‌ای این موضوع را از قدیم تایید می‌کند و دانش مردم در مقابله با کم‌آبی و خشکسالی، دانش بومی از جمله احداث قنات در استان بوده است.
دانشیار جغرافیا و اقلیم‌شناسی دانشگاه بیرجند عنوان کرد: با مقایسه آمار بارش‌ها در سال‌های آبی ۹۷، ۹۸ و ۹۹ مشخص می‌شود که ما ۲ سال متولی ترسالی شدید و یک سال خشکسالی (سال آبی جاری) بسیار شدید را در استان داریم.
وی گفت: در سال‌های آبی ۹۷ و ۹۸ میانگین بارندگی‌های استان از بلندمدت هم بیشتر بود اما در سال آبی جاری به صورت میانگین تاکنون ۳۳.۹ میلیمتر بارندگی در استان داشته‌ایم که کاهش شدید را نشان می‌دهد.
اسماعیل‌نژاد افزود: با تغییر اقلیم اثرات خشکسالی در آینده پیش‌رو شدت هم خواهد داشت به عنوان مثال ما در سال جاری فقط ۳۳ میلیمتر بارندگی در استان داشته‌ایم ولی آب کشاورزی، شرب و صنعت قطع نشده و با فشار بر منابع آب زیرزمینی آب مورد نیاز خود را تامین کردیم که با این روند به بحران منابع آب در استان نزدیک می‌شویم.
وی درخصوص طولانی بودن دوره خشکسالی در استان و اینکه در قدیم هم دوره‌های طولانی مدت خشکسالی در استان وجود داشته است گفت: آمارهای اقیلم‌شناسی و وضعیت بارندگی ما در نهایت به ۷۰ سال گذشته می‌رسد و آن هم محدود به ۲ ایستگاه خوسف و بیرجند است، در گذشته هم در خراسان جنوبی قحطی و خشکسالی بوده و این را باید مطالعات دیرینه‌شناسی به ما پاسخ دهد.
عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند افزود: آمارهای اقلیم‌شناسی ما مربوط به ۷۰ سال گذشته است و در این مدت دوره‌ای به این طولانی خشکسالی را نداشته‌ایم.
وی گفت: اتفاقاتی که امروز در حوزه آب و هوا و خشکسالی در خراسان جنوبی می‌افتد محصول تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است، خشکسالی متوالی در استان باعث شده بنیان‌های زراعی، اقتصادی و محیطی روستاها آسیب ببیند و باعث پدیده مهاجرت روستاییان شده است.
اسماعیل‌نژاد اظهار داشت: از آنجایی که آب پیشران معیشت و اقتصاد جامعه است، باید در استان با اصلاح الگوی مصرف و کشت در بخش کشاورزی و مدیریت مصرف آب به سمت سازگاری با کم‌آبی برویم.
وی گفت: هیچ مرجع آکادمیک نمی‌تواند درخصوص تداوم پدیده خشکسالی اظهار نظر کند، اگر ما چند سال متوالی ترسالی هم داشته باشیم، خشکسالی هیدرولوژی از بین نخواهد رفت و از بین رفتن اثرات آن نیازمند چندین سال متوالی ترسالی است.
این استاد دانشگاه افزود: قطعا می‌توانیم بگوییم به دلیل تغییرات اقلیم، دوره‌های خشکسالی در آینده بیشتر رخ خواهد داد.
منابع آب زیرزمینی استان سالانه ۲۶ سانتیمتر مربع افت دارد
کاهش کمی و کیفی منابع آب از پیامدهای خشکسالی است که مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی به آن اشاره کرد و گفت: سالانه ۹۰۵ میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی استان برداشت داریم که از این میزان ۸۸ درصد در بخش کشاورزی، ۹ درصد شرب و سه درصد در زمینه صنعت و خدمات استفاده می‌شود.
فاطمه شهابی کسری مخزن تجمعی استان را سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب اعلام کرد و افزود: این کسری مخزن به دلیل اضافه برداشت از منابع آبی استان در سال‌های متوالی ایجاد شده است.
وی گفت: متوسط کسری مخزن ۲۰ ساله استان، ۱۴۱ میلیون متر مکعب بوده و سال آبی جاری هم کسری مخزن منابع آب زیرزمینی ۱۰۱ میلیون متر مکعب است.
مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی بیان کرد: سالانه منابع آب زیرزمینی استان ۲۶ سانتیمتر مربع افت دارد و شاخص آسیب‌پذیری منابع آب زیرزمینی ۰.۲۱ است که این شاخص ۱۱۰ درصد بیشتر از شاخص کشوری است.
وی اظهار داشت: توان آبخوان‌های استان خراسان جنوبی بسیار پایین است و این موضوع نیازمند لزوم صرفه‌جویی در مصرف آب است.
شهابی با اشاره به اینکه در خراسان جنوبی ۳۵ محدوده مطالعاتی و دشت وجود دارد گفت: از این تعداد ۹ دشت ممنوعه بحرانی، ۲۲ ممنوعه و ۱۳ دشت هم آزاد است که در دهه اخیر تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان به دلیل افت مستمر آبخوان‌ها از ۲ دشت به ۹ دشت افزایش یافت.
وی به فرونشت زمین در دشت سرایان براثر خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب اشاره کرد و گفت: کاهش شدید آبدهی چاه‌ها و معیوب شدن آنها، نوکنی و جابه‌جایی چاه و تحمیل هزینه هنگفت بر اقتصاد کشاورز، ایجاد شکاف و فروچاله، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تغییر شکل آبراهه‌ها و در نهایت از بین رفتن آبخوان از پیامدهای فرونشست زمین در استان است.
مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی ادامه داد: خشکسالی‌ها باعث شده که کیفیت منابع آب در برخی دشت‌های استان کاهش یابد.
وی با اشاره به اینکه حدود ۷۸ درصد سدهای خراسان جنوبی به دلیل کمبود بارندگی خالی است گفت: اکنون ۱۶.۹ میلیون متر مکعب آب پشت سدهای استان ذخیره‌سازی است در حالی که در مدت مشابه سال گذشته این مقدار ۲۳.۴ میلیون متر مکعب بود.
زنگ خطر کم‌آبی و راه‌اندازی قرارگاه استانی آب
با توجه به کاهش شدید بارندگی‌ها در سال زراعی جاری و در نتیجه کاهش حجم ذخایر آبی استان، قرارگاه استانی آب با تدبیر استاندار برای برون رفت از پیامدهای احتمالی این وضعیت راه‌اندازی و اولین نشست آن هفته گذشته برگزار شد.
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار خراسان جنوبی به عنوان رییس قرارگاه استانی آب معرفی شد و دبیرخانه آن در شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی است.
محمد فرهادی هدف از تشکیل این قرارگاه را رصد مسایل و مشکلات مرتبط با آب و برنامه‌ریزی برای رفع آنها در شهرها و روستاهای استان عنوان کرد و گفت: اگرچه در کارگروه‌های استان، شورای حفاظت از منابع آب و کارگروه مقابله با خشکسالی را داریم اما با توجه به اهمیت موضوع آب، این قرارگاه تشکیل شد که نشان‌دهنده نگاه ویژه مدیریت عالی استان به موضوع آب شرب مردم است.
وی به مصوبات نخستین جلسه قرارگاه استانی آب اشاره کرد و گفت: مقرر شد از تمامی امکانات و ظرفیت‌های دستگاه‌های اجرایی به گونه‌ای استفاده شود که موضوع تامین آب شرب مردم به ویژه در آبرسانی سیار دچار آسیب و مشکل نشود.
معاون استاندار خراسان جنوبی از موضوعاتی گفت که برای بررسی و ارائه راهکار در قرارگاه آب مدنظر قرار گرفته است و افزود: پساب فاضلاب بیرجند از منابع مطمئن است که می‌تواند جایگزین آب فضای سبز شود.
وی اظهار داشت: جایگزین کردن پساب ضمن اینکه به پایداری سفره‌های زیرزمینی کمک می‌کند، کاهش برداشت آب از چاه‌های کشاورزی و تامین آب واحدهای صنعتی را به همراه دارد لذا دستگاه‌های متولی باید طی یک ماه آینده برای استفاده از این پساب طرح کارشناسی ارائه کنند.
فرهادی افزود: این استان سال گذشته به لحاظ گسترش سامانه‌های نوین آبیاری بین دیگر استان‌ها جایگاه چهارم را داشته است و جهاد کشاورزی باید موضوع نصب و راه‌اندازی این سامانه‌ها را امسال نیز با جدیت دنبال کند. هوشمندسازی چاه‌های کشاورزی نیز باید در اولویت برنامه‌های دستگاه‌های متولی قرار گیرد.
وی به موضوع تبخیر آب در سدهای استان اشاره کرد و گفت: شرکت آب منطقه‌ای برای معرفی راهکارهایی در راستای کاهش تبخیر آب در سدها به ویژه در سد نهرین طبس که مصرف آب شرب نیز دارد، طرح مناسبی را به قرارگاه آب ارائه کند.
رییس قرارگاه آب استان خراسان جنوبی اضافه کرد: میزان بارش‌ها در سال زراعی جاری در حداقل ممکن بوده که در ۳۰ – ۴۰ سال گذشته بی‌سابقه است.
وی میانگین بارندگی‌ها در سال زراعی جاری را ۳۸.۵ میلیمتر اعلام کرد و گفت: دمای هوا به نسبت مدت مشابه بلند مدت به طور میانگین ۳.۳ درجه افزایش یافته است و افزایش دمای هوا، خشکسالی را تشدید می‌کند.
فرهادی تصریح کرد: برابر الگوهای هواشناسی فقط ۱۰ درصد مساحت استان بارش نرمال داشته و ۹۰ درصد بارش قابل توجهی نداشته است.
وی افزود: ۱۰.۷ درصد مساحت استان با خشکسالی شدید مواجه است که زنگ خطری برای ماست و دستگاه‌ها باید علاوه بر تامین اعتبارات مورد نیاز، مدیریت منابع آبی و استفاده بهینه از آن را در دستور کار قرار دهند.
