فرونشست، زنگ خطر زلزله بیخ گوش کرمان
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در خصوص وضعیت آب‌های زیرزمینی ابتدا تعریفی از فرونشست ارائه داد و عنوان کرد: فرونشست به معنای حرکت رو به پایین و آرام زمین است که همراه دو مولفه اصلی شامل حرکت آرام و تدریجی در یک بازه زمانی بلندمدت و فرآیندی که همراه با رسوب‌گذاری باشد اطلاق می‌شود. اما امروزه متأسفانه بخش‌های وسیعی از کشور ما را در گرفته است.
محسن پورخسروانی ضمن اشاره به نمود‌های بارز فرونشست در ایران از جمله شکاف‌هایی در سطح دشت‌ها و مناطق مسکونی و همچنین ترک خوردن دیوارها و پی ساختمان‌ها و آسفالت‌ها، در ادامه به تشریح دلایل این پدیده پرداخت و افزود: دو دلیل عمده برای وقوع این وجود دارد؛ اول تکنوتیک که همان فعالیت‌های زمین‌شناسی و طبیعت است، مانند نسبت فرونشست‌هایی که در دشت‌ها اتفاق می‌افتد و همراه با رسوب‌گذاری و بالا آمدگی در حاشیه دشت‌ها است که انسان نقشی در آن ندارد و دوم عامل انسانی دارد که جای بحث زیادی دارد.
برداشت مازاد از آبخوان‌ها مهم‌ترین عامل فرونشست در سال‌های اخیر است
وی با تاکید بر نقش انسان در این پدیده خطر آفرین افزود: انسان نقش بسیار مهمی در بحرانی‌تر شدن وضعیت فرونشست دارد، متأسفانه انسان‌ها بدون توجه به شرایط آبی کشور و ذخایر آب طبیعی اقدام به برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی کرده‌اند که سبب تخلیه بسیاری از آبخوان‌ها شده و به این صورت که وقتی یک لایه در زیرزمین از آب خالی می‌شود، لایه‌های بالایی خاک به روی آن فشار آورده و سبب فشردگی لایه‌های زمین‌شناسی آبخوان شده و در نهایت فرونشست رخ می‌دهد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: فعالیت‌های زمین‌شناسی و تکتونیک همیشه بوده و هست و تاثیر زیادی بر این پدیده ندارند، اما آن چیزی که سبب شده ما در سال‌های اخیر در کشور خود شاهد افزایش شدت این پدیده باشیم همان عامل برداشت مازاد و سرعت گرفتن برداشت‌های مجاز و غیرمجاز با استفاده از موتورپمپ‌های کشاورزی از سفره‌های آب زیرزمینی است.
پورخسروانی به جنبه آسیب و خطرات ناشی از فرونشست نیز اشاره کرد و اظهار داشت: عاملی که سبب شده فرونشست به‌عنوان یک مخاطره و خطر مورد توجه قرار می‌گیرد، آسیب جدی به شهرها و زیرساخت‌ها و تاسیسات انسانی است. همچنین علاوه بر این خطرات فرونشست، بسیاری از دشت‌های حاصلخیز را نیز از دست داده‌ایم، چرا که این پدیده سبب ایجاد شکاف‌های بزرگ در این دشت‌های حاصلخیر شده است.
وی ادامه داد: از طرفی تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی و فشرده شدن رسوبات بالایی در منافذ خالی آبخوان‌ها موجب بسته شدن منافذ لایه‌های زمین شده و قابلیت احیا آبخوان‌ها را از ما گرفته است و این یعنی مرگ آبخوان‌ها که خطرات این موضوع از آسیب به تاسیسات به مراتب بیشتر است و این بدان معناست که احیای آبخوان‌ها فرآیند بسیار دشواری است و اگر فرونشست در منطقه‌ای به‌وقوع پیوست، قابلیت احیای آبخوان‌های منطقه نیز عملا از بین رفته است.
جلوگیری از تخلیه و برداشت بی‌رویه آبخوان‌ها تنها علاج فرونشست
این عضو هیأت علمی دانشگاه در خصوص ارائه راهکارهای مقابله با فرونشست تصریح کرد: راهکار مشخصی در مقابله با این پدیده در باز زمانی کوتاه‌مدت وجود ندارد، چراکه فرآیند فرونشست در یک بازه زمانی طولانی اتفاق می افتد، پس نیاز به برنامه‌ریزی و ارائه راهکارهای بلندمدت مانند مقاوم‌سازی تاسیسات و زیرساخت‌ها و پی ساختمان‌ها دارد و این در حالی است که اکثر فرونشست‌ها در اعماق ۱۲۰ تا ۱۵۰ متری زمین رخ می‌دهند و شاید مقاوم‌سازی نیز به‌راحتی امکان‌پذیر نباشد و تنها راه حل اساسی و اصلی که باقی می‌ماند همان جلوگیری از تخلیه آبخوان و از برداشت‌های مازاد و از سفره‌های آب زیرزمینی در مرحله ابتدایی است.
پورخسروانی ادامه داد: مرحله دوم مقابله با فرونشست احیای سفره‌های آب زیرزمینی با عملیات‌هایی همچون آبخیزداری است که برای اندک آبخوان‌های باقیمانده قابل جرا است و این روش تا حدود زیادی سبب کاهش خسارت‌ها و آسیب‌های ناشی از این پدیده خواهد شد.
وی با تاکید بر نقش مسؤولان و مردم در این پدیده گفت: اولین گام در حل مسئله فرونشست از طرف جامعه و مسؤولان بحث آموزش و آگاهی‌بخشی است که مردم جامعه از نحوه وقوع و خطرات و راه‌های مقابله با این پدیده آشنا شوند، چراکه آگاهی‌بخشی موجب همکاری و همیاری هرچه بیشتر آحاد جامعه خواهد شد.
پورخسروانی ادامه داد: در بحث آموزش، رسانه‌ها و مسؤولان نقش موثری ایفا میکنند چراکه یک جامعه آگاه از موهبت‌های الهی و آبخوان‌ها محافظت می‌کند و بر مسائل زیست‌محیطی نیز آگاهی دارد که در همین راستا، رسانه‌ها از طریق اطلاع‌رسانی و تهیه برنامه‌ها و نشر اخبار این حوزه می‌توانند نقش اساسی ایفا کنند.
پدیده ی فرونشست باید یکی از اولویت‌های کشور باشد
خسروانی خاطرنشان کرد: نکته مهم و شرط اول در این زمینه پذیرش وجود پدیده فرونشست به‌عنوان اولویت یک پدیده مخاطره‌آمیز و بحرانی در کشور است که در هر لحظه بحرانی‌تر شده و راه مقابله نیز دشوارتر می‌شود و تا زمانی که اقدام مقابله‌ای از سوی نهادهای مرتبط صورت نگیرد وضعیت وخیم‌تر نیز خواهد شد
این عضو هیأت علمی دانشگاه در این مصاحبه یادآور شد: دومین مرحله مقابله با فرونشست، برنامه‌ریزی مدون، اصولی و کاربردی است که از طرفی تأسیسات و ساختمان‌ها را مقاوم‌سازی کنیم و از طرف دیگر برنامه‌ای برای جلوگیری از برداشت مازاد آبخوان‌ها تهیه و اجرا کنیم. که در یک برنامه‌ریزی در بازه بلندمدت می‌توانیم با این مخاطره مقابله کنیم و از خطرات ناشی از فرونشست بکاهیم.
پورخسروانی به وضعیت فرونشست در ایران اشاره و اظهار کرد: در این زمینه تاکنون سمینارها و کنفرانس‌های زیادی برگزار شده و همچنین مقالات و کتاب‌های متعددی نیز به چاپ رسیده و از طرفی در سال‌های اخیر جامعه دانشگاهی و علمی از طریق همین نوشته‌ها و آثار مکتوب بارها بحران فرونشست خصوصا در شهرهایی که با کمبود آب مواجه هستند را گوشزد کرده است.
وی با تاکید بر این که مسئله فرونشست باید جدی گرفته شود و در جهت حل این موضوع چاره‌اندیشی شود، افزود: اکنون وضعیت این پدیده در ایران از سطح هشدار گذشته و به مرحله بحرانی رسیده ، شاید یکی از دلایل بی‌توجهی مسؤولان این بود که فرونشست هنوز به شهرها نرسیده بود و فقط در سطح دشت‌ها بود، اما امروز متأسفانه به شهرهای ما رسیده و جان هزاران انسان را تهدید می‌کند.
سالانه ۳۰ سانتیمتر فرونشست در کرمان داریم
استاد دانشگاه شهید باهنر کرمان خاطرنشان کرد: کشور ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور و در حدود ۲۰ سال آینده با یک فاجعه زیست‌محیطی روبه‌رو خواهد شد که جمعیت زیادی از شهرهای استان کرمان از جمله سیرجان، رفسنجان، شهربابک و انار درگیر این موضوع می‌شوند. همچنین آمارها نشان می‌دهد که در شهر کرمان سالانه ۳۰ سانتیمتر فرونشست داریم. متأسفانه از طرفی ما با کاهش نزولات جوی و مهم‌تر از آن بی‌نظمی در در بارش‌ها مواجه هستیم. همچنین از طرف دیگر برداشت‌های مازاد از آبخوان‌ها و عدم ارائه راهکارهای مقابله‌ای مناسب، سبب روند صعودی این پدیده شده است.
وی ضمن تاکید بر اهمیت این موضوع و وضیعت بحرانی فرونشست در مناطق کویری ایران، اظهار داشت: اگر با همین روند بی‌توجهی موجود پیش برویم، در آینده‌ای نزدیک مراکز سکونتگاه‌های بیشتری تحت تاثیر این پدیده قرار می‌گیرند.
پورخسروانی اضافه کرد: با پیش‌روی همین روند موجود مجبور به تجدیدنظر در مراکز سکونتگاهی خواهیم شد و سکونتگاه‌های کنونی غیر قابل زندگی خواهند شد و در نتیجه با سیل عظیم مهاجرت روبه‌رو می‌شویم.
وی با تاکید بر بی‌توجهی مسؤولان نسبت به بحران فرونشست افزود: تاکنون اقدام قابل توجهی از سوی مسؤولان در این رابطه صورت نگرفته و تنها به خاموشی چند ساعته موتور پمپ‌های چاه‌های کشاورزی بسنده شده که اثر قابل توجهی نیز ندارند.
پورخسروانی تصریح کرد: روند افزایشی فرونشست در ایران نشان می‌دهد که در گذشته اقدام موثر و کافی در این زمینه انجام نگرفته، چراکه اگر اندکی توجه و راهکاری جهت مقابله با این پدیده صورت گرفته بود ما در وضعیتی به مراتب بهتر بودیم.
وی در خصوص نقش جامعه دانشگاهی در مقابله با فرونشست گفت: جامعه دانشگاهی در مورد این پدیده مخاطره‌آمیز همانند بسیاری از مخاطرات دیگر نقش خود را به خوبی ایفا کرده که در این زمینه آموزش‌های مناسبی به دانشجویان داده شده و از طرف دیگر تمامی اطلاعات و نقشه‌های مربوط به فرونشست‌ها مانند میزان فرونشست سالانه ، پهنه‌بندی‌ها و… تجزیه و تحلیل شده و جهت استفاده در برنامه‌های مدون، طرح‌های جامع و قابل اجرا برای مسؤولان و نهادهای مرتبط آماده شده است.
پورخسروانی متذکر شد: متأسفانه با وجود اینکه جامعه دانشگاهی با شناسایی و پهنه‌بندی دشت‌های ایران اطلاعات مناسبی با دقت و کیفیت بالا از فرونشست دشت‌های ایران تهیه کرده، اما نهادهای اجرایی از این اطلاعات استفاده نمی‌کنند که این نشان از ضعف تعامل و همکاری بین جامعه دانشگاهی و نهادهای مرتبط دارد.
گفت‌وگو از: مهدیه طاهری‌مقدر
پایان پیام/۳۷۶۳/ب
