قنات فناوری عبور از بحران خشکسالی | میراث ارزشمند گذشتگان
احیای قنوات علاوه بر حفظ میراث ارزشمند گذشتگان می‌تواند در پیشگیری از فرسایش خاک و بی آبی و همچنین مهاجرت‌های بی‌رویه از شهر به روستا نقش مهمی داشته باشد.
فلات مرکزی ایران جزو مناطق خشک و نیمه خشک کشور است و دسترسی ساکنان این مناطق را با منابع آب پایدار با مشکل و پست و بلندی‌هایی روبرو کرده است؛ در طول تاریخ نیاکان ما برای حل مشکل و بحران بی آبی با چالش‌هایی روبرو بودند لذا برای دسترسی به منابع آبی در آن شرایط دشوار اقدام به اختراع نوعی فناوری منحصر به فردی کرده که به «قنات» شهرت یافته است.
قنات یا کاریز به معنی کانال و آب‌راه است؛ در واقع قنات‌ها ساختارهای زیرزمینی هستند که برای جمع‌آوری آب و هدایت آن به سطح زمین مورد استفاده قرار می‌گیرند. قنات‌ها در ابتدا در نواحی کوهستانی آسیای مرکزی و منطقه قفقاز احداث شدند و آب به دست آمده از این قنات‌ها، برای تأمین آب مورد نیاز خانوار و آبیاری استفاده می‌شد.
قم ۸۶۰ قنات فعال دارد
در استان قم و روستاهای اطراف آن هم ۸۶۰ قنات فعال بوده که بسیاری از آنها به دلایل بی‌توجهی به این میراث مهم متروکه شده‌اند در حالی که با توجه به تنش بی آبی و خشکسالی‌های اخیر استان کویری مانند قم با بازسازی و احیای دوباره این قنات جدا از این که میراث ماندگار نیاکان را حفظ می‌کنیم، قنات بهترین فناوری و سازه‌ای است که می‌تواند راه برون رفت از بحران بی آبی باشد.
قنات قلعه تاریخی چهل بندگان در روزگاران قدیم ییلاق روستای صرم بوده و تپه تاریخی چهل بندگان در دل این مزرعه قرار دارد که به هزاره ۶ برمی‌گردد؛ بر روی این تپه قلعه‌ای بزرگ برپا بوده که نشان از آب و آبادانی در این مزرعه داشته است. در گذشته نه چندان دور تعدادی از مردم شهر قم برای تفریح این مزرعه را از مناطق دیگر ترجیح می‌دادند.
در استان قم و روستاهای اطراف آن هم ۸۶۰ قنات فعال بوده که بسیاری از آنها به دلایل بی‌توجهی به این میراث مهم متروکه شده‌اند
برای شناخت بیشتر این قنات و اهمیت احیای قنات‌ها برای رفع بحران بی آبی قم با «محمد کارگر» احیا کننده قنات و کارشناس ارشد رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به گفتگو نشستیم که در منطقه چهل بندگان روستای صرم قم فعالیت دارد.
* درباره تاریخچه قنات در کشور توضیح دهید؟
تاریخچه قنات در ایران نشانگر این مهم است که ایرانیان از دیرباز به دنبال راهی برای انتقال آب از اعماق زمین بوده‌اند و این تکنیک شاهکاری بود که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر و در نهایت به نسل معاصر منتقل شد ما انسان‌های امروزی در ادامه به سراغ فناوری احداث چاه‌های عمیق و نیمه عمیق رفته و ریتم سفره‌های زیرزمینی را برهم زدند.
هرچند طی سال‌های اخیر تلاش‌هایی از سوی مسئولان برای احیای قنات‌ها صورت گرفت ولی این میراث گران‌بها رو به نابودی است.
دلیل اهمیت فناوری قنات در وقت کنونی چیست؟
قنات از آن جهت می‌تواند مورد توجه قرار گیرد که در کاهش مصرف انرژی برق یا سوخت فسیلی تأثیرگذار و همچنین بهترین بازدهی را دارد؛ احیای قنات‌های استان کم آب قم می‌تواند جدای حفظ این میراث ماندگار به تقسیم لانه آب در تمامی مناطق استان منجر شود؛ در گذشته‌های دور هر کجا بیابان بود قنات هم برپا می‌شد و موجبات یک جانشینی و تلاشی دسته جمعی را فراهم می‌کرد.
احیای قنات‌های استان کم آب قم می‌تواند جدای حفظ این میراث ماندگار به تقسیم لانه آب در تمامی مناطق استان منجر شود
بر اساس بررسی‌های انجام شده می‌توان نتیجه‌گیری کرد که قنات در شرایط کنونی که اکثر نقاط کشور دچار بحران آب افت شدید سطح دستیابی می‌باشند مناسب‌ترین سازه بوده و بجای کف شکنی و برداشت‌های بیش از حد مجاز توسط چاه‌های عمیق بهتر است به بازسازی و مرمت قنوات پرداخته شود تا ضمن حفظ بیلان آبی مناطق از منابع آب زیرزمینی نیز استفاده بهینه به عمل آید.
قنات چهل بندگان واقع در روستای صرم را معرفی کنید؟
قلعه تاریخی چهل بندگان در روزگاران قدیم ییلاق روستای صرم بوده است. هرچند درباره پیشینه تاریخی این قنات و مزرعه هنوز اطلاعاتی نداریم، اما تپه تاریخی چهل بندگان در دل این مزرعه قرار دارد که به هزاره ۶ قمری برمی‌گردد و بر روی این تپه قلعه‌ای بزرگ برپا بوده که نشان از آب و آبادانی در این مزرعه داشته است. در گذشته نه چندان دور تعدادی از مردم شهر قم برای تفریح این مزرعه را بر مناطق دیگر ترجیح می‌دادند.
درختان توت، انار و انجیر و سبزیجات متنوع که آوازه‌اش در جای جای کشور به گوش می‌رسید. حاصل همین قنات بود که متأسفانه از ۳۰ سال پیش به این طرف قنات چهل بندگان مورد بی‌توجهی قرار گرفت و باغ‌هایی که سال‌ها پیش تشنه و گرسنه به همراه این قنات خشکید.
قناتی که هیچ‌گاه سابقه خشکسالی نداشت، در این سال‌ها چوپان‌های روستا از پر آب بودن این قنات بارها گفته بودند اما کسی حرفشان را باور نکرده بود. زمستان ۹۸ بر حسب اتفاق متوجه شدیم در این قنات آب سرشاری وجود دارد آبی که در اعماق چاه نعره می‌کشید و ما را فریاد می‌زد آبی که قرار بود به ما حیاتی دوباره بخشد ولی در اعماق زمین حبس شده بود.
چگونه این قنات حیاتی دوباره یافت؟
ما وجود این نوع قنات را به جای جای کشور اطلاع دادیم اما کسی بارو نداشت و همه بر این باور بودند که مرگ طبیعی این قنات سال‌ها است که اعلام شده پس با توکل به خداوند متعال و مساعدت شورا و دهیار محترم روستا، تعدادی از کشاورزان عزیز و زحمت کش و مهندسین سازمان جهاد کشاورزی استان قم همچنین اداره کشاورزی شهر کهک ۵ مرداد ۹۹ فاز اول مرمت و احیای قنات آغاز و دی‌ماه ۹۹ با دیدن آب قنات پس از سال‌ها موجب خوشحالی اهالی روستا به خصوص، کشاورزان این مزرعه را فراهم نمود.
قنات چهل بندگان از حفره‌های زیرزمینی پر آبی برخوردار است و نوع خاک این قنات کمک شایانی به نگه داشت آب‌های زیر زمینی می‌کند
پس از سی سال اتفاقی کم نظیر به شمار می‌آید. طبق گفته مهندسان جهاد کشاورزی بعد از گذشت ۳۰ سال احیای این قنات به عنوان یک اتفاق کم نظیری به شمار می‌رود؛ اسفند ۹۹ کشت و کارها آغاز شد و تعداد قابل توجهی از کشاورزان و جوانان روستا مشغول به کار شدند. از مزایای قنات چهل بندگان نبود چاه‌های عمیق در بالادست آن است؛ به لحاظ ساختار از حفره‌های زیرزمینی پر آبی برخوردار است و نوع خاک این قنات کمک شایانی به نگه داشت آب‌های زیر زمینی می‌کند.
در قم چند قنات وجود دارد؟
در قم و روستاهای آن ۸۶۰ رشته قنات وجود دارد که تعدادی از آنها متروکه است.
آیا از سوی جهاد کشاورزی در این زمینه حمایت شده‌اید؟
بله مهندسان جهاد کشاورزی به ویژه اداره کشاورزی شهر کهک در این زمینه همکاری خوبی داشتند همچنین کشاورزان زحمتکش چهل بندگان همراهی خوبی داشتند. احیای قنات‌ها علاوه بر حفظ میراث و فناوری گران‌بهای نیاکان ما و حفظ آن برای نسل آینده می‌تواند موجبات تولید انبوه محصولات کشاورزی، جلوگیری از فرسایش خاک، مهاجرت‌های بی‌رویه به شهر و بالعکس باعث مهاجرت معکوس از شهر به روستا خواهیم بود که این اتفاق در این سال‌ها کاملاً ملموس است.
