راهکار قطعی حل مشکل آب، حتی در وسط بیابان
مجری طرح استحصال آب از مه گفت: استحصال آب از رطوبت هوا، گامی مهم در تامین آب با کیفیت مناسب برای نیازهای آشامیدنی، آبیاری و سایر مصارف میباشد.
استحصال آب از مه، از جمله راهکارهای سازگاری با کم آبی در مناطق مختلف به خصوص در مناطق محروم به شمار می رود. از جمله مناطقی که این طرح با همکاری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در آنجا عملیات شده است، مناطق اشکورات شهرستان رودسر استان گیلان است که درباره این طرح و دستاوردهای آن گفتگوی تفصیلی با دکتر کوروش کمالی «عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان» انجام دادیم. مهمترین مسائلی که دکتر کمالی در این مصاحبه بدان اشاره کردند به شرح زیر می باشد:
- طرح استحصال آب از مه با پشتیبانی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در منطقه اشکورات گیلان در حال اجرا است.
- افزایش توان تاب‌آوری آبخیزنشینان مناطق کوهستانی اشکورات در سازگاری با کم آبی از اهداف مهم طرح است.
- میانگین هزینه اولیه به منظور احداث یک دستگاه، حدود پانصدهزارتومان سرمایه‌گذاری اولیه میباشد.
- بزرگترین پروژه استحصال آب از رطوبت هوا در سواحل مرکز شمال کشور شیلی انجام شده است.
- استحصال آب از مه، گامی مهم در تامین آب با کیفیت مناسب برای نیازهای آشامیدنی، آبیاری و سایر مصارف میباشد.
- استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی، مازندران، اردبیل، آذربایجان شرقی از استان های مستعد استحصال آب از مه هستند.
- گرچه فرآیند استحصال آب از مه و رطوبت هوا یقیناً یک منبع جایگزین برای تهیه آب شرب و آبیاری باغات و مزارع محسوب نمی‌شود؛ لیکن می‌تواند مکمل مناسبی برای جبران کمبودها باشد.
در اینجا نظر مخاطبان را به مصاحبه تفصیلی با آقای کوروش کمالی جلب می نماییم:
تسنیم: آقای دکتر جنابعالی مجری طرح استحصال آب از مه و رطوبت هوا هستید. این طرح دارای چه اهمیت و ضرورتی است؟
کمالی: یکی از راهکارهای همزیستی با کم آبی در مناطق مختلف کشور در کنار روش‌های متعدد بهره‌گیری از آب باران، تلاش در جهت دستیابی به منابع آبی جدید است. شیوه‌ی استحصال آب از مه، یکی از منابع آبی محسوب می‌شود. به ندرت به این موضوع توجه می‌شود که در دنیا مخازن طبیعی آب زیادی به شکل بخار آب وجود دارد. در چرخه هیدرولوژیکی، تمام بخار آب ناشی از تابش انرژی خورشید به نزولات تبدیل نمی‌شود، بلکه بخشی از بخار آب به دلیل پایین بودن تراکم به بارش تبدیل نشده و به صورت مرئی یا نامریی در فضا پراکنده می‌شود. مسئله مهم این است که چگونه می‌توان این نیروی بالقوه را به فعلیت درآورد و از رطوبت هوا، آب استحصال نمود.
تسنیم: طرح استحصال آب از مه در کدام منطقه کشور اجرا می شود؟ و توضیحاتی درباره این طرح و منطقه پایلوت بفرمایید.
کمالی: طرح استحصال آب از مه در منطقه اشکورات استان گیلان به صورت پایلوت اجرا می شود. اشکور، یک منطقه کوهستانی و ییلاقی است که در امتداد رشته کوه البرز واقع شده است. محدوده اشکورات شهرستان رودسر جزء بخش رحیم آباد بوده و از سه دهستان اشکور سفلی به مرکزیت زیاز، سیارستاق ییلاقی (اشکور علیا) به مرکزیت ارکم و شوئیل به مرکزیت شوییل واقع شده‌اند. عمده مناطق فندق‌کاری استان در ارتفاعات اشکورات شهرستان رودسر واقع شده بطوری‌که بیش از ۱۲هزار هکتار از سطح زیرکشت فندق در این مناطق میباشد. این منطقه، درصد بالایی از نیاز ایران به فندق را تامین می‌کند و از این نظر، مقام اول را در کشور داراست. علاوه بر فندق، انواع گیاهان دارویی همچون گل گاوزبان، گل بنفشه، کنگر، گلپر، گزنه، گون، گل همیشه بهار، قارچ های خوراکی و دیگر گیاهان دارویی در اشکورات رشد و پرورش می‌یابند.
با توجه به اهمیت استفاده از داده‌های هواشناسی در انتخاب مناطق مستعد اجرای پروژه، متاسفانه در مناطق کوهستانی اشکورات، ایستگاه هواشناسی وجود ندارد. لیکن ایستگاه هواشناسی سینوپتیک دیلمان با توجه به واقع شدن در منطقه کوهستانی در رقوم ارتفاعی حدود ۱۵۰۰متری به منطقه طرح نزدیک‌تر است. بررسی اطلاعات این ایستگاه نشان می‌دهد مقادیر پارامترهای حداقل، حداکثر و میانگین درجه حرارت به ترتیب ۶.۸، ۱۶.۷و ۱۱.۷درجه سانتگراد، تعداد ساعات آفتابی ۵.۸ساعت در روز و حداقل رطوبت نسبی، حداکثر رطوبت نسبی و معدل رطوبت نسبی نیز به ترتیب ۴۹.۱، ۷۹.۸و ۶۳.۷درصد میباشد. بررسی میانگین میزان رطوبت نسبی در این ایستگاه (بیش از ۶۰درصد)، نشان دهنده بالابودن این پارامتر در مناطق مرتفع کوهستانی از جمله منطقه اشکورات است.
فاکتورهای مهم در تعیین مناطق مناسب جمع‌آوری مه شامل فراوانی وقوع مه، سرعت و جهت باد، محتوای رطوبتی مه در منطقه، خصوصیات توپوگرافی و دسترسی به منطقه می‌باشند. بررسی‌ها نشان می‌هد مناطق کوهستانی مرتفع اشکورات به دلیل داشتن شرایط مساعد جهت تشکیل مه، از طول فصل مه زیادی برخوردارند. اگرچه عوامل دیگر همچون امنیت تجهیزات، مالکیت زمین و مشارکت مردم محلی در اجرای این برنامه‌ها نیز می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
تسنیم: اهداف این طرح چیست؟
هدف از اجرای این پروژه پژوهشی که با پشتیبانی علمی و فنی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور در حال انجام است، بررسی امکان استحصال آب از مه و افزایش توان تاب‌آوری آبخیزنشینان مناطق کوهستانی اشکورات در سازگاری با کم آبی است.
تسنیم: هزینه های طرح تحقیقاتی چقدر بوده است و اینکه بخواهد توسعه یابد چه میزان اعتبار لازم است؟
کمالی: میانگین هزینه اولیه به منظور احداث هر جمع‌کننده یک مترمربعی از نوع پرده‌ای فلزی، حدود پانصدهزارتومان سرمایه‌گذاری اولیه میباشد. این سرمایه گذاری در سال اول اجرای طرح انجام و سالیان متمادی (حداقل ده سال) از آن بهره‌برداری خواهد شد. لیکن پس از اثبات کارآیی این شیوه، ترویج آن با تجهیزات ساده‌تر در دستور کار قرار دارد.
تسنیم: نگاه و رویکرد و انتظارات جوامع محلی از پروژه چگونه است؟
کمالی: در بسیاری از مناطق کوهستانی و مرتفع اشکورات امکان دسترسی به منابع آب زیرزمینی و سطحی میسر نیست. در این راستا ساکنان خلاق و تیزهوش مناطق کوهستانی و مرتفع اشکورات از تمام ظرفیت‌های محیطی موجود به منظور تامین آب مورد نیاز از جمله جمع‌آوری آب باران از پشت بام ساختمان‌ها و سایر سامانه‌های استحصال آب باران استفاده می‌کنند. وجود مه، پتانسیلی را برای مناطق کوهستانی اشکورات فراهم آورده است. استحصال آب از رطوبت هوا نیز یکی از شیوه‌های مغفول مانده و پتانسیل محیطی این مناطق میباشد. استقبال خوب ساکنین در مصاحبه‌های اولیه، ترویج آن را متناسب با نسبت فایده به هزینه محتمل می‌سازد.
تسنیم: تجربه های دنیا در استحصال آب از مه چیست؟
کمالی: ایده استحصال آب از رطوبت موجود در هوا از قرن‌ها پیش و شاید از آغاز زراعت و کشاورزی، ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. مشاهده گیاهانی که به طور طبیعی، رطوبت هوا را به صورت شبنم بر روی برگ‌های خود ظاهر می‌کردند و یا در زمان مه‌های غلیظ، باریکه‌ای از جریان آب بر روی تنه آنها قابل مشاهده بود، امکان پذیری تهیه آب از مه و هوای مرطوب را در اذهان قوت می‌بخشید.
بررسی پروژه‌های اجرا شده در کشورهای مختلف مبین جمع‌آوری حجم قابل توجهی آب از این روش میباشد. هم اکنون این فعالیت‌ها با رشد خوبی در کشورهای مختلفی در جهان نظیر ساحل غربی آفریقای جنوبی، پرو، عمان، یمن، هائیتی، شیلی، نامبیا، اکوادور، نپال و کانادا در حال انجام میباشد. به عنوان مثال در سال ۱۹۹۲ با بکار بردن سیستم استحصال آب از مه، در مناطق ساحلی خشک شمال شیلی روزانه بطور متوسط ۱۱ هزار لیتر آب تولید شد. این پروژه که به عنوان بزرگترین پروژه استحصال آب از رطوبت هوا اجرا شده است؛ در یک دامنه کوهستانی در سواحل مرکزی شمال کشور شیلی انجام شده است. در این مکان ۵۰ جمع کننده بزرگ رطوبت هوا که هر یک شامل یک لایه مضاعف از شبکه الیاف پلی پروفیلن به سطح ۴۸ مترمربع بوده است نصب شده‌اند.
در منابع تاریخی و آثار بجامانده از اقدامات تجربی ساکنین مناطق خشک در ایران، به خوبی می‌توان به آشنایی پیشینیان در بهره‌برداری از پدیده شبنم و مه پی برد. به عنوان مثال، زارعین در مناطق مه خیز در زمین‌های خود جوی و پشته‌ها را برای استفاده حداکثر از شبنم، عمود بر حرکت مه احداث کرده‌اند.
در مجموع می‌توان گفت با توجه به پتانسیل فراوان مه و رطوبت در برخی مناطق جهان، استحصال آب از این منبع طبیعی گامی مهم در تامین آب با کیفیت مناسب برای نیازهای آشامیدنی، آبیاری و سایر مصارف میباشد. تسنیم: نتایج و دستاوردهای پروژه استحصال از مه در اشکورات چگونه است؟
کمالی: از آغاز عملیات اجرایی این پروژه پژوهشی در منطقه اشکورات حدود یک ماه می‌گذرد. لیکن بررسی اولیه داده‌ها، جمع‌آوری مقادیر مناسبی از آب را در روزهای مه‌آلود نشان می‌دهد. به عنوان نمونه در یکی از مناطق در طی ۹ روز، از هر مترمربع پرده توری جمع کننده حدود ۱۶ لیتر آب جمع‌آوری شده است؛ که امیدواری به توسعه این شیوه را به منظور جبران کمبود آب و سازگاری با کم آبی دوچندان می کند.
با توجه به عدم وجود ایستگاه هواشناسی در مناطق کوهستانی اشکورات، در ادامه اجرای این پروژه با دیده‌بانی و پایش مستمر داده‌های جمع‌آوری شده، ضمن آگاهی از تعداد روزهای مه‌آلود، میزان آب استحصالی از هر سطح یک مترمربعی اندازه‌گیری و تحلیل هزینه به فایده و راهکارهای مدیریتی و ترویجی مناسب به منظور استقرار سامانه‌های ارزان قیمت برای بهره‌مندی بهره برداران از این ظرفیت محیطی ارائه خواهد شد.
تسنیم: چه استان هایی مستعد استحصال آب از مه است؟
کمالی: مناطق ساحلی استان‌های خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان مستعد استحصال آب از مه بوده که اجرای طرح پژوهشی با عنوان “ارزیابی استحصال آب از رطوبت هوا در چهار منطقه از استان های جنوبی کشور” توسط جناب آقای دکتر نیک‌کامی ریاست محترم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در حال انجام است. همچنین در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی، مازندران، اردبیل، آذربایجان شرقی استعداد استحصال آب از مه وجود دارد.
تسنیم: آیا میزان استحصال آب از مه به اندازه ای است که بتواند با آن کشاورزی کرد؟ آیا می توان برای مصارف شرب و کشاورزی روی استحصال آب از مه حساب کرد؟
کمالی: فرآیند استحصال آب از مه و رطوبت هوا یقیناً یک منبع جایگزین برای تهیه آب شرب و آبیاری باغات و مزارع محسوب نمی‌شود؛ لیکن می‌تواند مکمل مناسبی برای جبران کمبودها باشد. لازم به ذکر است آبیاری تکمیلی به مفهوم مصرف مقدار محدودی آب در گیاه زراعی در زمان نبود بارندگی میباشد تا آب کافی برای رشد گیاه به منظور افزایش و ثبات عملکرد فراهم شود. اِعمال آبیاری تکمیلی در مرحله بحرانیِ نیاز آبی گیاه، یکی از روش‌های موثر در جلوگیری از نوسان عملکرد و دستیابی به تولید پایدار محصولات دیم میباشد. در این روش، اثرات تنش خشکی بر گیاه کاهش یافته و رطوبت نسبتاً مناسبی برای گیاه، به ویژه در مراحل حساس رشد، فراهم میگردد و به دنبال آن عملکرد بهبود می یابد.
