بیابانزایی؛ بلای جان استان سمنان/ جلوی استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی گرفته شود
پدیده بیابانزایی خاموش و خزنده در مناطق حاشیه بیابان رو به حرکت است و در ایران نیز بیابانزایی به پدیده‌ای تبدیل شده که اگر به آن توجه نشود، مناطق بیابانی و معضلات آن را چند برابر می‌کند.
به گزارش خبرگزاری فارس از سمنان، به دنبال خشک‌سالی‌ها و قحطی شدید و گسترده اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی در آفریقا، موضوع بیابانزایی به عنوان یک معضل جهانی مطرح شد.
در این زمینه سازمان ملل UNDP را به عنوان یک آژانس تخصصی بین‌المللی، مأمور اقدامات وسیع اجرایی آموزشی مقابله با بیابانزایی در سطح چهار قاره آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین و اروپا کرد.
متعاقب آن پدیده بیابانزایی در کنفرانس سال ۱۹۹۲ سران در ریودوژانیرو به عنوان یکی از چالش‌های عمده فرا روی جهان در قرن ۲۱ مطرح شد در این کنفرانس از جامعه جهانی خواسته شده است که با موضوع بیابانزایی و خشک‌سالی به‌طور جدی برخورد شود.
در این ارتباط سازمان ملل کمیته‌ای بین الدول جهت تدوین کنوانسیون بین‌المللی مقابله با بیابانزایی راه‌اندازی کرد، این کمیته پس از سه سال طی جلسات مختلف سرانجام در ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ متن کنوانسیون مزبور را نهایی کرد. بدین علت روز ۱۷ ژوئن معادل ۲۷ خرداد به عنوان روز جهانی مقابله با بیابانزایی نام‌گذاری شده است و در سال ۱۹۹۶ با عضویت ۵۰ کشور رسماً شروع به کار کرد. تعداد اعضای متعاهد این کنوانسیون در حال حاضر بالغ بر ۱۹۵ کشور است.
جمهوری اسلامی ایران سومین کشور امضاء کننده این معاهده در پاریس بوده و در مورخ ۹ دی‌ماه ۱۳۷۵ این کنوانسیون از تصویب مجلس شورای اسلامی گذشت و ایران رسماً به‌صورت یکی از اعضای متعاهد آن درآمد.
این کنوانسیون مشتمل بر یک مقدمه و چهار الحاقیه برای مناطق آفریقا، آسیا، آمریکای لاتین و کارائیب و شمال مدیترانه است. این معاهده بر لزوم مشارکت ملی در کلیه مراحل تدوین و اجرای برنامه اقدام ملی مقابله با بیابانزایی تأکید داشته و عمده فعالیت‌ها را در سطوح مختلف ملی و محلی حول محور بهبود معیشت ساکنین مناطق مبتلا به با استفاده از دانش و فن‌آوری بومی، سنتی و فن‌آوری‌های نوین قرار داده است.
جعفر مرادی حقیقی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان اظهار کرد: طبق تعریف سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور، بیابان به مناطق دارای اقالیم خشک و فراخشک که میزان متوسط بارندگی سالیانه آن کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر و درصد پوشش گیاهی چندساله آن کمتر از پنج درصد باشد اطلاق می‌شود.
وی افزود: بر همین اساس حدود نیمی از اراضی این استان (۲/۵ میلیون هکتار) فاقد پوشش گیاهی است. این اراضی بیشتر در بخش‌های جنوبی و شرق استان شامل کویر مرکزی، کویر حاج علیقلی، شق بیارجمند و … قرار داشته و شامل شوره‌زار، کفه‌های رسی و نمکی، سنگلاخ، اراضی بدلند و ناهمواری‌های ماسه‌ای و … هستند. همچنین سطح بسیار زیادی از اراضی استان (به‌ویژه در نواحی مرکزی آن) دارای پوشش بسیار کم و ضعیف است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان با اشاره به اینکه عوامل پیدایش بیابان به‌طور کلی به دو بخش طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند، گفت: عوامل طبیعی که مسبب عمده بیابان‌های جهان است، شامل اقلیم- به زبان ساده‌تر کمبود بارندگی که این عامل مهم خود ناشی از قرار گرفتن در عرض‌های میانی کره زمین، دوری از دریا، محصور شدن به‌واسطه ارتفاعات، نوع پوشش سطح زمین و …. حادث می‌شود- ژئومرفولوژی منطقه که شامل سازندهای زمین‌شناسی، پستی وبلندی و کیفیت خاک و آب منطقه است.
مرادی گفت: عوامل انسانی شامل تخریب گیاه، تخریب آب و تخریب خاک به هر شکل و نوعی باشد، نظیر چرای بی‌رویه، قطع درختان، بوته‌کنی، استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، کشاورزی در اراضی غیر مستعد، آبیاری نامناسب و… است.
وی خاطرنشان کرد: بر اساس مطالعات صورت گرفته در سطح استان سمنان در خصوص عوامل مؤثر و شدت بیابانزایی که در چهار کلاس بیابانزایی قرار گرفته‌اند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان عنوان کرد: شدت بیابانزایی خیلی شدید با بیشترین سطح (بیش از ۴۶ درصد کل استان) شامل اراضی فاقد پوشش گیاهی جنوب استان را پوشش می‌دهد.
مرادی افزود: دومین کلاس بیابانزایی شدت بیابانزایی زیاد در سطحی معادل ۱۳ درصد استان اغلب در حاشیه کویر و برخی مناطق کالپوش، فرومد، غرب ایوانکی و … قرار دارد و سومین کلاس را شدت بیابانزایی متوسط با مساحت نزدیک به ۳۷ درصد کل استان را در بر می‌گیرد.
وی اضافه کرد: بر اساس مطالعات انجام شده شدت بیابانزایی کم با کمترین سطح معادل ۴ درصد که عامل اصلی بیابانزایی در آن تخریب گیاه به‌واسطه چرای بی‌رویه و شیب زیاد اراضی است و عمدتاً در بخش‌های شمالی استان قرار دارند که چهارمین کلاس بیابانزایی محسوب می‌شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان با اشاره به عوامل غالب بیابانزایی و درصد گستردگی آن‌ها در سطح استان گفت: عواملی نظیر غالب طبیعی که خود بر سه دسته نوع اقلیم حاکم با ۵۸ درصد از سطح کل استان، شرایط ژئومرفولوژیکی با ۲/۶ درصد از سطح کل استان و محدودیت‌های کمی و کیفی منابع آب و خاک با ۱۷ درصد تقسیم می‌شود.
مرادی دومین عامل غالب بیابانزایی را غالب انسانی عنوان کرد که بر پنج دسته بوته کنی با ۲۴/۰ درصد، چرای بی‌رویه با ۲/۱۵ درصد، تغییر کاربری اراضی غیر اصولی با ۱۵/۰ درصد، افت سطح سفره آب زیرزمینی با ۰۷/۳ درصد و عدم مدیریت صحیح اراضی با ۱۴/۰ درصد از سطح کل استان سمنان تقسیم می‌شود.
وی اظهار کرد: استان سمنان به‌عنوان یک استان با سیمای عمدتاً بیابانی (سومین استان بیابانی کشور) بشدت با این معضل درگیر بوده و پروسه فرسایش بادی و عوارض ناشی از آن، هرساله خسارت بسیار زیادی را به تأسیسات اقتصادی و منابع زیستی آن وارد می‌کند، که این مناطق کانون بحرانی فرسایش بادی نامیده می‌شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان بیان کرد: به‌طور خلاصه سطحی بالغ بر یک‌میلیون و ۳۷۱ هزار و ۶۷۵ هکتار از اراضی استان سمنان در ۱۹ منطقه تحت تأثیر فرسایش بادی (به‌عنوان یکی مهم‌ترین جنبه‌های بروز پدیده بیابانزایی) قرار دارد، که حدود ۸۳۵ هزار و ۱۷۳ هکتار آن به‌عنوان کانون‌های بحرانی فرسایش بادی شناخته شده که خسارت آن سالانه به‌طور متوسط ۳۳۰ میلیارد ریال است.
مرادی خطرات بیابانزایی را عواملی نظیر نابودی پوشش گیاهی و منابع تولید علوفه، افزایش رواناب سطحی و خطر سیل، شور شدن اراضی و کاهش حاصلخیزی خاک و تولید مزارع تحت تأثیر گرد و غبار، فرسایش بادی و افزایش گرد و غبار در سطح منطقه، نابودی منابع آب و اُفت سطح آب زیرزمینی، تخریب و ایجاد خطر در خطوط مواصلاتی، نابودی حیات‌وحش و زوال محیط زیست و افزایش بیماری‌های مانند بیماری‌های تنفسی در اثر گرد و غبار حاصل از فرسایش بادی عنوان کرد.
وی خاطرنشان کرد: جمهوری اسلامی ایران به اذعان سازمان‌های ذیربط بین‌المللی به‌عنوان یکی از موفق‌ترین کشورهای جهان در زمینه کنترل فرسایش بادی (به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مصادیق پدیده بیابانزایی) بوده است که توانسته در طول چهار دهه گذشته با اجرای عملیات کنترل فرسایش بادی و بیابان‌زدایی خسارات ناشی از این پدیده را کنترل کند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان گفت: مجموع این اقدامات توانست نام ایران را در شمارِ یکی از پنج کشور ممتازِ جهان در امر تثبیت شن‌های روان مطرح ساخته و حتی سبب دعوت از ایران برای در اختیار گذاردن تجربیاتِ مفید خویش به برخی از کشورهای منطقه شده است که حاصل این اقدامات در سطح کشور انجام عملیات مقابله با بیابانزایی و کنترل فرسایش بادی در سطحی بیش از ۲ میلیون هکتار است.
مرادی با بیان اینکه در این راستا اداره کل منابع طبیعی استان سمنان از نخستین استان‌های پیشگام در این زمینه بود، گفت: این اداره طبق وظایف خود و برای مقابله با این پدیده مشکل‌ساز، از سال ۱۳۴۷ با سختی و مشقت فراوان، برای کنترل فرسایش بادی اقدام به انجام عملیات بیولوژیک (نهال‌کاری) به‌عنوان مؤثرترین و کارآمدترین عملیات در مناطق بیابانی بخصوص اطراف شهرها، روستاها و راههای مواصلاتی کرده که نتیجه آن علاوه بر کنترل این پدیده، در بسیار از این مناطق باعث ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا، ترسیب کربن، تولید علوفه و …. شده است.
وی عنوان کرد: تأثیر این اقدامات به نحوی بود که بسیاری از ساکنین محله‌ای فوق مشکلات و نگرانی‌های گذشته را فراموش کردند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان تأکید کرد: باید در ذهن داشته باشیم شرایط محدودکننده اکوسیستم‌های بیابانی از جمله کمبود بارندگی و پراکنش نامناسب، تبخیر و تعرق شدید، تشکیلات شور زمین‌شناسی، درجه حرارت بالا، وزش بادهای شدید و حرکت ماسه‌های روان، لایه‌های سخت خاک و…. همگی موجب سختی انجام عملیات بیولوژیک و کشت گیاهان محدودی در این مناطق بوده به‌طوری که در ابتدای کار بسیاری از افراد این کار را غیرممکن می‌پنداشتند و پس از موفقیت، از آن به‌عنوان معجزه یاد کردند.
مرادی با بیان اینکه یکی از گیاهانی که در این مهم بسیار مثمر ثمر بود درختچه تاغ است، افزود: این درختچه در آب و هوای خشک و زمین‌های سنگین و شور نواحی کویری و همچنین در خاک‌های سبک و شنی رشد و نمو می‌کند، به همین دلیل از اهمیت بسزایی در رابطه با تثبیت شن‌های روان در مناطق کویری کشور برخوردار است.
وی اظهار کرد: تاغ به دلیل حفظ رطوبت خاک موجب رشد و نمو سایر گیاهان طبیعی نیز می‌شود، به‌طوری که منطقه تاغ کاری شده پس از مدتی به‌صورت مرتع مشجری در می‌آید.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان عنوان کرد: مشکل این گیاه همانند دیگر گیاهان مناطق بیابانی، رشد کند و بطئی آن است که از زمان استقرار تا به رشد کامل رسیدن آن بسیاری طولانی است؛ ولی آنچه مهم است پس از استقرار با توجه به نیازهای بسیار کم و مقاومت بی‌نظیر آن در شرایط نامناسب محیطی به‌مانند سد مستحکمی از شدت بادها در سطح خاک کاسته و باعث کاهش و کنترل فرسایش بادی می‌شود.
مرادی در مجموع اقدامات این اداره کل در جهت جلوگیری از بیابانزایی و کنترل فرسایش بادی را شامل اقدامات تشویقی و حمایتی به منظور حفظ پوشش گیاهی منطقه و ایجاد راهکارهایی جهت این منظور با مشارکت ساکنین منطق، انجام مطالعات مدیریت مناطق بیابانی و کنترل کانون‌های فرسایش بادی در سطح استان و انجام مطالعات بیابان‌زدایی و مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی عنوان کرد.
وی اجرای طرح‌های تثبیت تپه‌های ماسه‌ای (احداث بادشکن)، انجام پروژه‌های نهال‌کاری و بذرکاری در سطح استان با استفاده از گونه‌های گیاهی مقاوم تاغ، آتریپلکس، قره داغ، اسکمبیل و …، حفاظت، مراقبت و آبیاری پروژه‌های اجرا شده، انجام پروژه کنترل هرز آب جهت توسعه پوشش گیاهی در اراضی بیابانی استان، اجرای طرح‌های مدیریت جنگل‌های بیابانی دست کاشت در تاغ زارهای دست کاشت قدیمی و اجرای طرح‌های توانمندسازی در روستاهای مناطق بیابانی (طرح ترسیب کربن) را از دیگر اقدامات این اداره کل را در راستای جلوگیری از بیابانزایی و کنترل فرسایش بادی در استان سمنان برشمرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان در مورد اجرای طرح ترسیب کربن نیز اظهار کرد: این طرح از طرح‌های بین‌المللی برای مدیریت اراضی بیابانی با محوریت مشارکت مردمی است.
مرادی گفت: در این طرح که با مشارکت برنامه عمران ملل متحد و صندوق جهانی تسهیلات زیست‌محیطی از سال ۱۳۹۲ در استان اجرا می‌شود، ضمن توجه به معیشت و زندگی روزمره مردم، زمینه‌های لازم برای کاهش فشار بر پوشش گیاهی فراهم می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: هم‌اکنون این پروژه، در روستاهای محدوده حاشیه کویر مرکزی در جنوب شهرستان‌های دامغان و شاهرود و روستاهای کلاته‌های شرقی و فرومد شهرستان میامی، در مجموع ۳۰ روستا با جمعیتی بالغ بر ۱۴ هزار و ۶۰۸ نفر و مساحت یک‌میلیون و ۱۷۰ هزار هکتار در حال اجراست.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان گفت: در حال حاضر و در جهت کنترل و تثبیت ماسه‌های روان در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی، اداره کل منابع طبیعی استان سمنان اقدام به متمرکز کردن پروژه‌های مطالعات و اجرایی بیابان‌زدائی خود را در این مناطق کرده است.
مرادی عنوان کرد: به این منظور تاکنون در سطح استان حدود۱۱۳ هزار هکتار تاغ زار دست کاشت موفق ایجاد کرده است، که تا حدود زیادی معضل فرسایش بادی به‌ویژه در اطراف شهرها و راههای اصلی استان کنترل کرده است.
وی بیان کرد: در سال ۱۳۹۹ نیز از محل صندوق توسعه ملی و درآمد عمومی حدود ۷۰ میلیارد ریال اعتبار برای عملیات اجرایی مقابله با گرد و غبار و فرسایش بادی در استان سمنان مصوب شده است که عملیات اجرایی آن که در سطح هفت شهرستان بیابانی استان در حال اجرا است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان این عملیات اجرایی را شامل آبیاری نهال‌کاری‌های سنواتی گذشته حدود چهار هزار و ۵۰۰ هکتار، مدیریت رواناب همراه با عملیات بیولوژیک یک هزار و ۲۰۰ هکتار، مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی یک هزار و ۳۲۵ هکتار، احداث بادشکن غیرزنده بر روی تپه‌های ماسه‌ای ۴۰ کیلومتر و عملیات قرق و مدیریت چِرا در سطح هفت هزار و ۴۰۰ هکتار عنوان کرد.
سیدحسن میرعماد، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان هم گفت: حراست از منابع طبیعی وظیفه‌ای شرعی و انسانی است؛ چراکه این امر یکی از فاکتورهای مهم در مقوله بیابان‌زدایی محسوب می‌شود.
او بیان کرد: گسترش فرهنگ حفاظت و حمایت از عرصه‌های منابع طبیعی در جامعه با جلب و مشارکت حداکثری مردم موجب افزایش حفاظت از عرصه‌های منابع طبیعی خواهد شد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان حفظ آب، خاک و پوشش گیاهی را از مأموریت اصلی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور دانست و افزود: فرسایش بادی، بیابانزایی و خشک‌سالی سبب شده تا در سال‌های اخیر خسارات زیادی به استان سمنان وارد شود. اگر بتوانیم جلوی بیابانزایی را بگیریم، قطعاً خواهیم توانست در کنار کاهش این خسارت، اقدامات خوبی را نیز در مقابله با بیابانزایی صورت دهیم.
میرعماد گفت: نقش مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در حمایت از منابع طبیعی و حفاظت از عرصه‌ها و جنگل‌ها بسیار مهم است.
