دیو خشکسالی، توهم ترسالی را پراند
بهار پارسال افزایش نسبی بارندگی در سطح کشور بسیاری را نسبت به پایان دو دهه خشکسالی تا حدی خوشبین کرد که سخن از ترسالی به میان آمد اما همه اینها با کاهش شدید بارش در ادامه پارسال و تشدید آن در بهار امسال به محاق رفت و اینک آژیر خشکسالی و کم‌آبی قرمزتر از هر زمانی به صدا درآمده است.
تداوم افزون بر ۲۰ سال خشکسالی، کاهشی شدید در سطح منابع آب زیرزمینی و تقریبا همه دشتهای آبی کشور ایجاد و با شدتی روزافزون آن را خالی‌تر از هر زمانی کرده است.
گرچه ظرف دو سال اخیر تقریبا سراسر کشور شاهد بارندگی مناسبی بود که گذر از خشکسالی و ورود به وضعیتی بدون نگرانی از تامین آب را نوید می‌داد اما در همان بحبوهه برخی مسوولان حوزه آب همچنان بر هشدارهای خود مبنی بر استمرار خشکسالی پای فشرده و آغاز دوران ترسالی را توهمی بیش نمی‌دانستند.
آنچنان که این کارشناسان مسوول استدلال می‌کردند، بارشهای سطحی و رگباری فقط باعث افزایش ذخیره آب پشت سدها شد و تاثیری ماندگار بر حجم آب سفره‌های زیرزمینی نداشت.
به هر حال اینک شدت خشکسالی که ظرف یکی دو سال اخیر کمرنگ شده بود، دوباره سربرآورده بطوری که در میانه فصل بهار جاری فریادها هشدار کم‌آبی از جای جای کشور بلند شده و هرلحظه رساتر و بلندتر می‌شود.
“سال آبی” که به فاصله زمانی مهر هر سال تا پایان شهریور ماه سال بعد گفته و پیش‌بینی بارش و خشکسالی در این بازه زمانی انجام می‌شود، نشان می‌دهد امسال شش ماه پر بارش سال آبی در ایران در حالی سپری شده که حجم بارش ظرف این مدت در مقایسه با بلندمدت ۳۰ درصد کاهش یافته است.
خراسان رضوی در این میان ۶۸ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرده که ظرف پنج دهه اخیر کم‌سابقه است.
هم‍‌چنین حجم آب ذخیره دریاچه پشت سدهای فعال در خراسان رضوی امسال نسبت به پارسال ۲۲ درصد افت کرده است. هم‌اینک ۴۲ درصد ظرفیت ذخیر پشت سدهای این استان آب دارد در حالی که در مدت مشابه پارسال این میزان ۶۰ درصد بود.
همه اینها نشان می‌دهد تابستان امسال تعدادی از شهرها و روستاهای استان خراسان رضوی با تنش آبی مواجه خواهند بود لذا بار دیگر باید مدیریت مصرف آب به عنوان یک ضرورت اجرایی در دستور کار همگان قرار گیرد.
کاهش شدید بارندگی
رییس سازمان هواشناسی خراسان رضوی می‌گوید: واقعیتی کم‌سابقه و ناخوشایند نشان می‌دهد حجم بارندگی ظرف کمتر از ۴۵ روز امسال در این استان به میزان ۶۸ درصد نسبت به مدت مشابه پارسال کمتر شده است.
محسن عراقی‌زاده در گفتگو با خبرنگار ایرنا در خصوص وضعیت بارندگی و تاثیر آن بر خشکسالی سال ۱۴۰۰ افزود: شواهد حکایت از سپری شدن شش ماه پربارش دارد که البته همان هم در مقایسه با حجم بارش دوره بلندمدت ۳۰ درصد کمتر شده است.
وی به ارزیابی وضعیت بارش و خشکسالی در قالب “سال آبی” یعنی دوره زمانی مهر ماه هر سال تا پایان شهریور ماه سال بعد، آن هم به صورت ماهانه، فصلی و یا روزانه اشاره و بیان کرد: شواهد آماری در چارچوب این شیوه ارزیابی نشان می‌دهد که امسال آبی کشور از شش ماه پر بارش عبور کرده است.
رییس سازمان هواشناسی خراسان رضوی ادامه داد: کشور در این مدت حجم کمتری از آب را در مقایسه با دوره زمانی بلندمدت داشته است.
وی گفت: حجم دریافت آب حاصل از نزولات آسمانی در سال آبی جاری تاکنون ۳۰ درصد کمتر از مقدار بارش بلندمدت بوده است.
عراقی‌زاده حجم بارش ثبت شده سال آبی جاری را ۸۵ میلیمتر در برابر ۲۶۳ میلیمتر بارندگی ظرف مدت مشابه سال آبی قبل ذکر و بیان کرد: این آمار نشانگر ۱۷۸ میلیمتر کاهش بارندگی معادل ۶۸ درصد آب کمتر است.
وی افزود: حجم کاهش بارندگی امسال در خراسان رضوی پدیده‌ای کم‌سابقه ظرف نیم قرن اخیر است
گسترش تنش آبی
خشکسالی گرچه مذموم اما ناگزیر از اقلیم، پدیده‌ای آشنا در خراسان رضوی و حاصل شرایط کنونی تاکید موکد بر ضرورت حیاتی مدیریت مصرف و صرفه‌جویی جدی در استفاده از آب از سوی مشترکان در همه بخشهای اجتماعی و اقتصادی این استان است.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی می‌گوید: کاهش زیاد بارندگی که ظرف نیم قرن اخیر در این استان کم‌سابقه است باعث شده تنها ۴۲ درصد ظرفیت پشت سدهای خراسان رضوی آب داشته باشد.
سید ابراهیم علوی در گفتگو با خبرنگار ایرنا افزود: این در حالی است که ظرف مدت مشابه پارسال ۶۰ درصد حجم دریاچه‌های پشت سدهای خراسان رضوی پرآب بود.
وی ادامه داد: این وضعیت باعث شده شماری از شهرها و روستاهای استان خراسان رضوی از هم‌اکنون به پیشواز تنش آبی تابستان پیش رو بروند.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی گفت: کاهش شدید حجم بارندگی ۳۰ شهر این استان را برای تابستان آتی با تنش کمی و کیفی آب آشامیدنی مواجه کرده است.
این تنش برای شهرهای “نیشابور، گلبهار، خواف، تربت‌جام، مشهدریزه و شاندیز” حادتر یعنی وضعیت قرمز کم‌آبی خواهد بود زیرا میزان مصرف آب در این شهرها بیشتر از حجم تولید این مایع حیاتی است.
وی ادامه داد: میزان مصرف و تولید آب در ۱۴ شهر نیز در نقطه سر به سر قرار دارد که جزو شهرهای نارنجی محسوب می شوند و ۱۰ شهر دیگر نیز با مشکل کیفی آب و بالا بودن املاح مواجه خواهند بود که مناطق زرد تلقی می شوند.
تلاش برای کاهش تنش آبی
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی در ادامه گفتگو با خبرنگار ایرنا به نسخه رفع مشکل آب اشاره و بیان کرد: این نسخه در هر شهر متفاوت است لذا از هم‌اینک اقداماتی خاص برای کاستن از تنش آبی نظیر حفر و تجهیز چاهها در دست اجرا قرار دارند.
وی افزود: خدمات آب و فاضلاب خراسان رضوی به سه میلیون و ۳۰۰هزار نفر جمعیت ساکن در ۸۰ شهر و دو هزار و ۳۰۰روستا از طریق دوهزار و ۴۰۰ منبع و تاسیسات ارائه می شود البته این در شرایطی است که منابع آبی موجود دچارکاهش بارندگی نشود ولی متاسفانه در سال جاری به ویژه در مناطقی که آب مورد نیاز مشترکان از چشمه ، قنات و چاه‌های دهان گشاد تامین می شود ، مشکل تامین آب وجود خواهد داشت.
مشهد تابستانی سخت پیش رو دارد
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: کلانشهر مشهد با توجه به کاهش شدید حجم بارندگی در نخستین ماه بهار ۱۴۰۰ امسال تابستان سختی را از لحاظ تامین آب پیش روی خود دارد.
حسین اسماعیلیان افزود: هم‌اینک ۵۰ درصد از کل حجم آب آشامیدنی شهروندان مشهدی از دریاچه‌های پشت چهار سد “طرق، ارداک، دوستی و کارده” تامین می‌شود.
وی محل تامین نیمی دیگر از آب مورد نیاز کلانشهر مشهد را چندین حلقه چاه و دو رشته قنات ذکر کرد.
اسماعیلیان اضافه کرد: مشهد با جمعیتی نزدیک به چهار میلیون نفر که ۳۲ درصد آن ساکن مناطق حاشیه و ۱۲۸ روستای پیرامون این کلانشهر هستند یک میلیون و ۸۰ هزار مشترک آب و ۶۷۰ هزار مشترک فاضلاب دارد و آب مورد نیاز شهر مشهد از ۳۷۰ حلقه چاه، یک دهنه چشمه، دو رشته قنات و سدهای طرق، دوستی و کارده تامین می‌شود.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد کاهش بارندگی فرودین ماه جاری را بی‌سابقه توصیف و بیان کرد: چنین وضعیتی در طول ۲۵ سال اخیر تجربه نشده است، بنابراین در نتیجه آن بطور قطع با شرایطی خاصی مواجه هستیم.
وی ادامه داد: قطع آب خط قرمز ماست، تامین آب مشهد مشکلات جدی دارد و تامین آب نیازمند همراهی تمامی شهروندان است.
اسماعیلیان نیاز آب شهر مشهد را در افق ۲۰ سال آتی یعنی سال ۱۴۲۰ حدود ۳۹۶ میلیون مترمکعب اعلام و بیان کرد: باید ۱۰۰ میلیون مترمکعب از این مقدار از محل پساب تامین شود.
تنش آب در روستاها
همزمان با کاهش حجم بارندگی، وضعیت آب در روستاها حادتر از شهرها می‌باشد زیرا منابع تامین آب روستایی ناپایدار است.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد می‌گوید: هم‌اینک ۲۳۰ روستا در سطح این استان در شرایط تنش آبی قرار دارند لذا اهالی آنها از طریق تانکر آبرسانی می‌شوند.
وی افزود: هزار روستای بالای ۲۰ خانوار نیز در مرز تنش آبی قرار دارند و باید با اقدامات اصلاحی و تقویت منابع آبی از شرایط فعلی خارج شوند.
علوی ادامه داد: دو هزار و ۲۷۱ روستا با جمعیت یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در قالب ۵۰۰ هزار مشترک روستایی زیر پوشش شرکت آبفای خراسان رضوی هستند.
تانکرهای آبرسانی در رفت و آمد به ۶۰ روستای اطراف مشهد
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهشد نیز گفت: متوسط بارندگی مشهد در فروردین امسال ۶۵ درصد کمتر از سال گذشته است و با این کاهش بارندگی و با توجه به ناپایداری منابع تامین آب روستاها، تعداد روستاهای مشهد که به صورت تانکری آبرسانی می‌شوند ممکن است به ۶۰ روستا در تابستان امسال برسد.
اسماعیلیان افزود: با ادغام شرکتهای آب و فاضلاب شهری و روستایی ۳۰۳ هزار نفر زیرپوشش یک تشکیلات قرار گرفته‌اند و خدمات آب و فاضلاب ۲۲۳ روستا بر عهده شرکت آب و فاضلاب مشهد قرار گرفته است.
وی ادامه داد: ۷۹ روستا از این تعداد در اولویت اول آبرسانی با اجرای پروژه‌های اضطراری قرار گرفتند و برای رفع مشکلات آنها پروژه‌های متعدد برنامه‌ریزی شد که به رغم مشکلات اعتباری این پروژه‌ها با جدیت اجرا می‌شود.
اسماعیلیان گفت: اگر این اقدامات انجام نمی‌شد با شرایط حادتری مواجه می‌شدیم.
مدیر مصرف تنها راهکار عبور از تنش آبی
مدیریت مصرف همواره از مهمترین راهکارهای گذر از وضعیت کم‌آبی است که همراه با اقدامات اصلاحی نظیر اصلاح فرسودگی لوله‌های شبکه آبرسانی و جلوگیری از مصارف غیرمجاز نقش مهمی در گذر از شرایط بحرانی دارد.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی سرانه ماهانه مصرف آب را در شهرهای این استان حدود ۱۳ مترمکعب برای هر مشترک اعلام و بیان کرد: تنها راه برون‌رفت از شرایط سخت فعلی، مدیریت مصرف است تا بطور جدی و موکد از مصرف غیرضروری آب در روزهای پیش رو پرهیز شود.
علوی افزود: جلوگیری از گسترش چالش آب آشامیدنی در شهرها و روستاها نیازمند مدیریت خاص مصرف است، به این صورت که اگر در هر مرحله شتشوی دستها که سه لیتر آب مصرف می‌شود، شیر آب تنها یک دقیقه کمتر باز شود میزان مصرف هر نفر در روز سه لیتر خواهد بود که با محاسبه جمعیت شش میلیون و ۸۷۰ هزار نفری خراسان رضوی برابر با ۱۰ میلیون لیتر آب معادل آبدهی ۱۵ تا ۲۰ حلقه چاه است.
وی ادامه داد: کاهش زمان استحمام نیز در هر دقیقه ۴۰ لیتر صرفه‌جویی در مصرف آب به دنبال دارد.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی گفت: بنابر این چنانچه هر فرد در شبانه روز میزان مصرف آب عادی خود را ۱۰ درصد کاهش دهد قطعا با توجه با برنامه‌های این شرکت در حوزه تولید آب تابستان را بدون قطع مایع حیاتی پشت سر خواهیم گذاشت.
وی با اشاره به وجود حدود ۱۵میلیون راس دام سبک و سنگین در مناطق روستایی و برخی شهرهای کوچک ، از شهروندان و روستاییان خواست از مصرف آب شرب برای دام و در شهرهای بزرگ هم برای استخر و جکوزی خودداری کنند.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد نیز اظهار کرد: علاوه بر کاهش بارندگی در فروردین ماه جاری، میانگین دما نیز در این کلانشهر هشت درجه افزایش یافته و از ۱۵ درجه در فرودین پارسال به ۲۳ درجه رسیده است که این افزایش دما نیز روی مصرف آب تاثیر دارد.
اسماعیلیان افزود: شیوع ویروس کرونا نیز تاثیر قابل ملاحظه‌ای در افزایش میزان مصرف آب دارد و در مجموع در فرودین امسال نسبت به مدت مشابه پارسال میزان مصرف آب در بخش خانگی ۱۵ درصد افزایش یافته است.
وی ادامه داد: مدیریت مصرف باید در دستور باشد و امیدواریم با همراهی شهروندان و مصرف بهینه آب از تابستان امسال بدون جیره‌بندی عبور کنیم.
