بحران توفان‌های نمکی در قلب ایران
دریاچه نمک قم این روزها حال‌وروز خوبی ندارد و مدیریت‌های چندگانه بین چند استان مرگ این دریاچه را سرعت بخشیده است که این موضوع و تصمیمات آن‌ها در حوزه آب تنش و بحران را به عمق استان قم رسانده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم ، نامش دریاچه نمک است و در بین سه استان قم، اصفهان و سمنان قرار گرفته است. دریاچه‌ای که از غرب به کوه‌های سفیدآب و سیاه کوه و منطقه پارک ملی کویر از شمال و غرب به کویر مسئله محدود می‌شود که سراسر آن شور زاری از نمک پوشیده است، تا جایی که در فصل تابستان قطعاتی از نمک بر آن شناور خواهد شد .
دریاچه نمک شکلی شبیه یک مثلث دارد و با ۲۰۰ هزار هکتار بزرگ‌ترین دریاچه فراشور و استراتژیکی کشور به شمار می‌رود. هرچند این دریاچه از ظرفیت‌های مهم اقتصادی و بزرگ‌ترین منابع معدنی بوده و دارای املاح معدنی از قبیل سدیم کلرید، سدیم سولفات و منیزیم کلرید و ساختارهای زمین‌شناسی کم‌نظیری است که می‌تواند فرصتی اقتصادی و جاذبه‌ای برای گردشگری باشد، اما این اصل ماجرا نیست چراکه این دریاچه علاوه بر یک فرصت بزرگ اقتصادی ممکن است به دلیل نبود یک مدیریت یکپارچه بین استان‌های همجوار در آینده به یک تهدید بزرگ تبدیل شود.
تهدیدی که به خاطر عملکرد نادرست مدیریت خودمختارگونه ای که برخی استان‌ها در پیش گرفتند تأثیر و بحران آن نه‌تنها در استان پایین‌دست آن یعنی قم بلکه برای کل کشور مخاطره‌آمیز باشد، چراکه در جوار این دریاچه که ۳ استان با تراکم جمعیتی بسیاری ساکن هستند در آینده سلامت و جان آن‌ها در معرض خطر است که حال باید پرسید این دریاچه نوعی ثروت و فرصت اقتصادی است یا شورزاری از تهدید است؟
دریاچه نمک که گنجی خدادادی برای کشور به‌ویژه استان کویری قم به شمار می‌رود امروزه به دلیل مدیریت نادرست استان‌هایی که در جوار این دریاچه قرار دارند و عدم یک برنامه‌ریزی جامع برای این دریاچه و مهم‌تر از آن عدم مدیریت برای حوزه آبریز بحران و چالش آن به اعماق استان قم رسیده است. این بحران و مخاطرات ممکن است در بعد ملی و فراتر جمعیتی وسیعی از کشور را با مخاطرات زیست‌محیطی روبرو کند.
ریزگردهای نمکی که ممکن است یک اکوسیستم را به هم بریزد
معاون اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان قم در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم، با موضوع پیامدهای ریزگردهای نمکی ناشی از دریاچه نمک در استان قم اظهار داشت: ریزگرد یک عبارت رسانه‌ای است که طی چند سال گذشته مطرح‌شده و گردوغبار و یا گردوخاک به این معنی است که چیزی از زمین بلند و به روی هوا بلند شود و تحت تأثیر فرسایش بادی قرار می‌گیرد که اندازه مختلفی داشته و ممکن است تپه‌های شنی با حرکت باد حرکت و یک روستا را تحت‌الشعاع خود قرار دهند، همان‌طور که در اطراف دریاچه نمک تپه‌های ماهوری به سمت کاشان وجود داشت که حدود ۶۰ سال پیش ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی اطراف دریاچه درخت‌کاری و جلوی حرکت این شن‌های روان به سمت آران و بیدگل گرفته شد.
سید احمد شفیعی افزود: اما اگر این ریزگردها ریزتر باشند و منشأ گوناگونی ازجمله منشأ نمکی داشته باشند تا ۲ هزار متر به‌صورت توده ابری و حتی بین کشورها حرکت کرده و ممکن بوده سلامت انسان‌ها به خطر بیندازند که این ذرات از موانع و سدهای موجود در سیستم تنفسی انسان عبور و سلامت آن‌ها را به مخاطره خواهد انداخت.
به گفته این مسئول؛ مشکل ما زمانی است که این ریز گردها ریزتر شده و به سمت کلان‌شهرها می‌روند. کلان‌شهرهایی که در آن همه طیف اقشاری زندگی می‌کنند و این موضوع به یک ناهنجاری تبدیل شود، گردوغبار ایجادشده از دریاچه نمک می‌تواند توفان‌های نمکی در ایران مرکزی به راه بیندازد و شهرهای مختلف کشور را به کانون‌های بحران زیست‌محیطی تبدیل کند.
حکومت خودمختار دریاچه نمک و تأثیرات منفی آن بر استان و کل کشور
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان قم در بخش دیگری از سخنان با اشاره به اهمیت موضوع دریاچه نمک و تأثیر عملکرد استان‌های همجوار بر اکوسیستمی کل کشور ابراز کرد: با وجود برداشت بیش از یک میلیارد مترمکعبی از ذخایر آبی دریاچه نمک در سال‌های اخیر، این دریاچه هنوز نفس می‌کشد و سطح آن مرطوب است، با وجود احداث بیش از ۶۰ سد بزرگ و کوچک بر روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه و در حوزه آبریز ، این دریاچه هنوز به مرگ نهایی نرسیده و نفس می‌کشد. درصورتی‌که در طی فعالیت معدن‌کاوی مقادیر عظیم آب از دریاچه به‌صورت مستقیم برداشت و تبخیر شود، دریاچه نمک با مساحت حدود ۲۰۰ هزار هکتار به کانون تولیدکننده فعال ریزگردهای نمکی تبدیل خواهد شد.
شفیعی عنوان کرد: موضوع دریاچه نمک، موضوع بسیار پیچیده‌ای است و نمی‌توان به‌سادگی آن را تفسیر کرد، به‌طورکلی ایران به ۳۰ حوضه آبریز فرعی تقسیم‌بندی می‌شود.
به گفته وی؛ دو عامل می‌تواند در بحران دریاچه نمک تأثیر داشته باشد که یکی برداشت از منابع آبی این دریاچه از سوی استان‌ها است که تأثیر منفی گذاشته و کانون بحران شکل‌گرفته و دیگری برداشت مستقیم از منابع آبی دریاچه به همراه قطع حقابه های زیست‌محیطی در مناطق و استان‌های بالادست است، در اطراف این دریاچه بیش از ۶۰ سد احداث‌شده و هم چنان هر استانی به‌طور خودمختار بر این دریاچه مدیریت نادرستی دارد و این مدیریت و عدم یکپارچگی بر استان قم تأثیر منفی داشته است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان قم تصریح کرد: عامل دیگر که بر این بحران افزوده خودمختاری در حق آبه های این دریاچه است که تأثیرات آن در بلندمدت بر دیگر استان‌ها و حتی همان استانی که خودمختار این حق آبه ها را گرفته اثرات آن نمایان خواهد شد. آب دریاچه نمک با تالاب فرق دارد، به‌عنوان نمونه تالاب بندر انزلی مملو از آب است و با دریاچه نمک که با لایه‌هایی از آب محبوس شده فرق متفاوت است که اگر نگاه ما تنها نگاه اقتصادی باشد و با دلایل اقتصادی معدن‌کاوی کنیم و توسعه پایداری بر اساس موازین زیست‌محیطی نباشد و تنها آب آن را استخراج کنیم ممکن است دریاچه در همین سال‌ها با بحران شدیدی روبرو شود.
شفیعی با بیان اینکه هر نوع عملکرد و مدیریت نادرستی از سوی استان‌های همجوار این دریاچه و یا هر تصمیمی گرفته شود تأثیراتی را بر اکوسیستم منطقه خواهد گذاشت یادآور شد: حتی عملکرد حوزه آبریزی استان همدان و قزوین هم بر دریاچه نمک تأثیرگذار است و بحران دریاچه نمک بحران شاخصی است همان‌طور که می‌گوییم یوز آسیایی در حال انقراض بوده به این معنی است که زیستگاه یوز و سایر گونه‌ها اعم از انواع آهو، جبیر، حتی پوشش گیاهی و بارش یا اقلیم تغییر نموده و یا دچار بحران و یا انقراض است بحران دریاچه نمک هم یک بحران ملی است .
وی با تأکید بر اینکه وقتی استان‌های دیگر مدیریت خودمختاری در تصمیم‌گیری داشته باشند این تصمیمات در عمق استان قم دیده و محسوس می‌شود اضافه کرد: دشت‌های اطراف ما آسیب دیده‌اند که ما مطالعاتی را انجام دادیم و بر اساس شبیه‌سازی داده‌ها اطلاعاتی از این گردوغبارها را شناسایی کردیم که جریان‌های فعالی در ۲۰ کیلومتری شهر قم صورت گرفته است.
دریاچه نمک فرصت اقتصادی یا شوره‌زاری از تهدید و مخاطرات زیست‌محیطی
معاون امور فنی اداره کل محیط‌زیست استان قم در ادامه گفت‌وگو به مخاطرات و بحران‌هایی که ناشی از دریاچه نمک ممکن بوده قم را تحت‌الشعاع قرار دهد اشاره و گفت: خود دریاچه نمک تقریباً ۱۵ برابر مساحت شهر قم بوده که دارای عرصه کاملاً نمکی است و نزدیک‌ترین کانون‌های تولیدکننده گردوغبار در فاصله کمتر از ۲۰ کیلومتری شهر قم و در جریان باد تابستانه به سمت شهر تشکیل و در حال گسترش هستند
شفیعی عنوان کرد: به‌هرحال این جمعیت آب فراوان نیاز دارد هرچند هر استانی برای آن مهم نیست که سهم این آب از کجا است؟ عرصه نمکی خطرناک است و دشت‌ها، چشمه‌ها و کانون ریزگردها شکل‌گرفته و در شرایط فعلی خود به دلیل عدم تأمین حقابه زیست‌محیطی، دشت‌های منتهی به دریاچه به کانون‌های ایجادکننده گردوغبار تبدیل‌شده و کانون‌های مذکور هنوز به سطح نمکی دریاچه نرسیده‌اند و لذا هنوز فرصت اندکی جهت نجات نهایی دریاچه در برابر خشک شدن نمانده و فرسایش بادی و ایجاد یک کانون بزرگ تولید گردوغبار نمکی وجود دارد و به عبارت دیگر دریاچه هنوز نفس می‌کشد.
گفتنی است؛ قرار است نشست هم‌اندیشی در استانداری قم با مشارکت همه دستگاه‌های اجرایی برای بررسی و پیگیری مشکلات و بحران و هم‌چنین ظرفیت‌های دریاچه نمک تشکیل شود.
گزارش:هیفاء پردل
