کاربری اراضی، قربانی خشکسالی‌های کشور
خشکسالی، یکی از مهم‌ترین گرفتاری‌هایی است که این روزها کشور ما با آن دست و پنجه نرم می‌کند. محققان کشور در پژوهشی نشان داده‌اند که بروز چنین خشکسالی‌هایی با تغییرات نامطلوب در کاربری اراضی، اکوسیستم طبیعی را شدیداً به مخاطره می‌اندازد.
در دهه‌های اخیر، گرمایش جهانی و نوسانات اقلیمی باعث وقوع خشکسالی‌های زیادی در نقاط مختلف اقلیم ایران شده‌اند و با توجه به تقاضای آب برای مصارف کشاورزی، فشار مضاعفی بر روی منابع آب زیرزمینی وارد شده است. خشکسالی‌ها با تغییر مساحت و کیفیت کاربری‌های مختلف اراضی روی مصرف آب زیرزمینی اثرگذار هستند. مطالعات نشان می‌دهند که کربن آلی خاک در اثر تغییر کاربری اراضی از چراگاه به زمین کشاورزی، ۵۹ درصد کاهش و در اثر تبدیل اراضی زراعی به جنگل ۵۰ درصد افزایش می‌یابد. همچنین تغییرات شدید کاربری اراضی علاوه بر تغییر جریان سطحی بر جریان‌های زیرزمینی نیز تأثیرگذارند.
طبق بررسی‌های انجام‌شده توسط محققان، در مناطق مختلف کشور، روند نزولی تغییرات سطح آب زیرزمینی به‌وضوح مشاهده می‌شود که خطرات زیادی برای پایداری کشاورزی و محیط زیست دارد. در سال‌های اخیر از تصاویر ماهواره‌ای و سیستم اطلاعات جغرافیایی برای بررسی تغییر کاربری اراضی و پوشش گیاهی استفاده بیشتری شده است. بر همین اساس، در برخی نقاط نشان داده‌شده که افزایش سطح اراضی کشاورزی، منجر به کاهش سطح ایستابی به میزان بیش از پنج متر شده است. لذا بررسی اصولی این موضوع و جلوگیری از تغییرات نامناسب کاربری اراضی به دنبال پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، اهمیت بسیاری دارد.
در همین خصوص، پژوهشگرانی از دانشگاه ملایر اقدام به انجام مطالعه‌ای کرده‌اند که در آن به بررسی تأثیر خشکسالی بر تغییر کاربری اراضی و تراز آب زیرزمینی پرداخته شده است.
در این تحقیق، آن‌ها به پایش خشکسالی با استفاده از شاخص‌های زمینی و سنجش از دوری و تأثیر آن بر تغییرات کاربری اراضی، پوشش و سطح آب‌های زیرزمینی در حوزه آبخیز دشت رزن قهاوند در استان همدان پرداخته‌اند.
نتایج این بررسی‌ها نشان داد که افت تراز آب زیرزمینی با تأخیر دوساله، همبستگی قابل توجهی با خشکسالی هواشناسی دارد. همچنین در این خصوص، شاخص وضعیت پوشش گیاهی نسبت به شاخص وضعیت دمایی همبستگی قوی‌تری را نشان می‌دهد.
حمید نوری، دانشیار و پژوهشگر گروه مهندسی طبیعت دانشگاه ملایر و همکارانش دراین‌باره می‌گویند: «طبق یافته‌های ما، در ناحیه مورد مطالعه، بین دو خشکسالی متوالی، سطح اراضی کشاورزی، باغات و مراتع به ترتیب حدود ۱۱، ۱۴ و ۰.۲۳ درصد کاهش یافته، درحالی‌که متأسفانه اراضی شور حدود ۱۰ درصد افزایش نشان می‌دهند».
آن‌ها افزوده‌اند: «شاخص‌های مورد استفاده در این مطالعه، قابلیت بارزسازی خشکسالی را داشته و نشان می‌دهند که اکوسیستم‌های سرد و خشک، تغییرات بیشتری را در دوره‌های حتی کوتاه اقلیمی تجربه می‌کنند».
بر اساس این پژوهش، با وقوع گرمایش جهانی و اثرات آن بر کاهش بارش برف در مناطق کوهستانی که مهم‌ترین ذخیره‌گاه اکولوژی هستند، خشکسالی‌ها در آب‌وهوای نیمه‌خشک و خشک، تأثیرات احتمالی بیشتری بر اکوسیستم‌ها و منابع آب سطحی و زیرزمینی مناطق می‌گذارند.
این یافته‌های علمی پژوهشی که بار دیگر بر تأثیرات خشکسالی بر کاهش آب‌های زیرزمینی و تغییر ناگزیر و نامطلوب کاربری اراضی اشاره دارند، در «مجله علوم و مهندسی آبخیزداری ایران» وابسته به انجمن آبخیزداری ایران منتشر شده‌اند.
