آسمان تعطیل است/ بحران خشکسالی تشنه مدیریت
کاهش بیش از ۳۰ درصدی بارش در سال آبی جاری در چهارمحال و بختیاری یک هشدار کاملا جدی برای مردم این استان است، بارش‌های امسال پایین‌تر از حد نرمال بود و این موضوع زنگ هشداری است برای ورود به تابستانی بحرانی از نظر تامین آب شرب، کشاورزی و ….، این کاهش بارش در فروردین‌ماه کاملا چشمگیر بود و این مسئله مهر تائیدی بر خشکسالی شدید در این استان است.
به گزارش ایسنا، کم شدن بارندگی‌ها تاثیر بسزایی در میزان ورودی آب به سدهای موجود در کشور دارد، زمانی که ذخیره آب پشت سدها کاهش پیدا کند، قطعا این امر نوید جیره‌بندی آب در فصول گرم سال برای اموراتی از جمله آب شرب، کشاورزی و صنعت را می‌دهد و قطعا اگر صرفه‌جویی و مدیریت آب در اولویت قرار نگیرد تابستان سختی در پیش‌رو خواهیم داشت.
طبق اعلام مسئولان استان اصفهان، میزان ورودی سد زاینده‌رود ۵۷.۳ متر مکعب بر ثانیه و خروجی سد ۱۸.۳ متر مکعب بر ثانیه است، آب ذخیره شده در پشت سد زاینده‌رود نزدیک به ۳۵۶ میلیون متر مکعب برآورد شده و باتوجه به حجم مخزن این سد می‌توان گفت این سد تنها ۲۴.۵ درصد ذخیره آب دارد.
آبرسانی با تانکر در سرچشمه رودهای خروشان
چهارمحال و بختیاری سرچشمه سه رود بزرگ کارون، زاینده‌رود و دز است، این استان در مواقع ترسالی حدود ۱۰ درصد آب کشور را تامین می‌کرد، اما به گفته مسئولان شرکت آب و فاضلاب استان در حال حاضر نزدیک به ۵۰ روستا در این استان با تانکر آبرسانی می‌شود، قطعا با این روند خشکسالی در تابستان تعداد شهرها و روستاهایی که نیازمند آبرسانی با تانکر هستند افزایش خواهد یافت.
سدهای خاکی خالی از آب
علی‌محمد محمدی معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به کاهش بارش در سال آبی جاری، اظهار کرد: در حال حاضر در برخی از شهرستان‌ها مانند بروجن، شهرکرد، بن و سامان سدهای خاکی و سنگی- ملاتی کاملا خالی هستند، در برخی از شهرستان‌ها مانند کوهرنگ و لردگان نیز سدها یا کاملا خالی هستند یا حدود ۲۵ درصد آن‌ها ذخیره آب دارد.
وی ادامه داد: در مقایسه با میانگین بلندمدت میزان ذخیره آب در پشت سدهای خاکی، سنگی ملاتی و سازه‌های گاویونی حدود ۶۰ درصد کاهش داشته است، زمانی که بارشی وجود نداشته باشد، قطعا آبی نیز پشت این سدها ذخیره نخواهد شد.
محمدی با اشاره به کارکرد سدهای خاکی و سنگی- ملاتی، توضیح داد: این سدها برای کاهش مدیریت خطر قبل از خشکسالی احداث می‌شود و تا حدودی اثرات خشکسالی را کم می‌کند، اما درزمان خشکسالی و کمبود بارش عملا کارکرد چندانی نخواهند داشت، زیرا در زمان بارش این سدها آب را به داخل سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ می‌دهند.
معاون آبخیزداری اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری بیان کرد: طبق گزارش سازمان هواشناسی بارش‌ها نسبت به سال آبی گذشته حدود ۳۰ درصد کاهش داشته است و در حال حاضر این استان در بین چند استان اول کشور در بحث خشکسالی و کاهش بارش قرار دارد.
وی با بیان اینکه کاهش بارش تاثیر مستقیمی بر منبع آب دارد، گفت: در زمان کمبود بارش خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیکی، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اقتصادی و اجتماعی رخ می‌دهد، اکنون در استان خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی رخ داده و دو خشکسالی بعدی نیز دور از انتظار نیست.
محمدی گفت: در سال‌هایی که بارش‌ها مناسب و نرمال باشد، ذخیره آب در پشت سدهای خاکی می‌تواند در افزایش سطح آب‌های زیرزمینی، قنوات و چشمه‌سارهای اطراف سدها موثر باشد، اما این سدها نمی‌تواند مشکل کم آبی در یک دشت را حل کند.
خشکسالی؛ بحران اصلی چهارمحال و بختیاری در ۱۴۰۰
پیش از این نیز اقبال عباسی استاندار چهارمحال و بختیاری در ستاد پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران در استان با اشاره به گزارش سازمان هواشناسی در خصوص کاهش بارش‌ها در این استان، اظهار کرد: رتبه سوم در کاهش بارش‌ها بزرگترین بحران در سال ۱۴۰۰ است و با کمبود در بخش‌های آب شرب، کشاورزی، دامداری و … مواجه خواهیم شد.
وی افزود: پیش‌بینی‌های لازم برای تامین آب شرب در مناطق مختلف چهارمحال و بختیاری باید از هم‌اکنون در دستور کار اعضای ستاد پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران قرار بگیرد تا دچار بحران اجتماعی نشویم.
عباسی تاکید کرد: مناطق بحرانی در چهارمحال و بختیاری که برای تامین آب در سال آینده با مشکل در آن‌ها مواجه می‌شویم، شناسایی و همچنین برنامه‌ای برای سازگاری با کم‌آبی تدوین شود، تامین اعتبارات لازم نیز برای این موضوع در دستور کار قرار بگیرد.
استاندار چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه در ساخت سدهای خاکی باید اصول ایمنی در نظر گرفته شود، یادآور شد: چهارمحال و بختیاری یکی از استان‌های سیل‌خیز در کشور است، بنابراین باید تمهیدات لازم از جمله لایروبی سدها، رودخانه‌ها و … در دستور کار قرار بگیرد، برای این موضوعات می‌توان از اعتبارات مدیریت بحران تخصیص داد.
۵۵ درصد مساحت چهارمحال و بختیاری دچار خشکسالی شدید است
همچنین مهران چراغپور مدیرکل هواشناسی چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه این استان رتبه سوم کشور در کاهش بارش‌ها را بعد از استان‌های کرمانشاه و هرمزگان به خود اختصاص داده است، گفت: در سال زراعی جاری شهرستان کوهرنگ با کاهش ۳۲۰ میلیمتری بارش مواجه بود، همچنین دما در فصل زمستان جاری ۱.۵ درجه نسبت به میانگین بلندمدت افزایش داشت.
وی بیان کرد: در سال‌جاری تنها در ۱۳ درصد مساحت چهارمحال و بختیاری بارش‌ها نرمال بود، همچنین ۲۳ درصد مساحت استان دچار خشکسالی خفیف و بالای ۵۵ درصد نیز دچار خشکسالی شدید است.
چراغپور گفت: در مجموع در فصل زمستان ۱۳۹۹ نسبت به میانگین بلندمدت با کاهش ۴۴ درصدی بارش مواجه شدیم.
خشکسالی یک پدیده خزنده است
خدایار عبدالهی معاون پژوهشی دانشکده مهندسی منابع‌طبیعی دانشگاه شهرکرد با اشاره به اینکه خشکسالی در علوم مربوط به آب و هیدرولوژی به معنای کمبود بارش و بارش‌های کمتر از نرمال یا متوسط است، اظهار کرد: خشکسالی به اشکال مختلف مانند کمبود بارش، مختل شدن روند طبیعی فعالیت‌های مرتبط با بخش آب، کمبود رطوبت خاک و … نیز می‌تواند خود را نشان دهد.
وی با بیان اینکه خشکسالی انواع مختلفی دارد، گفت: خشکسالی هواشناسی اولین نوع خشکسالی است که با آن روبرو می‌شویم، در این نوع خشکسالی میزان بارش باران و برف کاهش پیدا می‌کند و این کمبود در خشکسالی هواشناسی ظهور پیدا می‌کند و خودش را با یک تاخیری به سیستم آبی می‌رساند و آن را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.
عبدالهی افزود: کمبود بارش و خشکسالی، روان آب‌ها و میزان آب رودخانه‌ها را نیز کاهش می‌دهد، سپس در مرحله بعدی خشکسالی تراز آب زیرزمینی نیز کاهش پیدا می‌کند و همچنین خشکسالی آب‌های سطحی و زیر سطحی را نیز تحت تاثیر می‌گذارد.
عضو هیات علمی گروه مهندسی طبیعت دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه خشکسالی آب‌شناسی و یا خشکسالی هیدرولوژی در مرحله بعد قرار می‌گیرد، بیان کرد: در مرحله بعد زراعت و کشاورزی نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد، فاز خشکسالی اقتصادی و اجتماعی وقتی کشاورزان در حوزه‌های مختلف دچار مشکل می‌شوند رخ می‌دهد، وقتی کشاورز به مشکل مالی بر بخورد، اثراث این نوع خشکسالی در بلندمدت در اجتماع ظاهر می‌شود.
وی با اشاره به اینکه خشکسالی یک پدیده خزنده است، خاطرنشان کرد: شناخت خشکسالی کار آسانی نیست، سال‌جاری نمونه خوبی برای دشوار بودن شناخت خشکسالی است، طبق پیش‌بینی‌ها و بررسی‌های سیکل‌های نیم کره شمالی امسال انتظار داشتیم بارش در سال آبی جاری نرمال و در حد نرمال باشد، اما باتوجه به خزنده بودن خشکسالی گاهی اتفاقات بر خلاف انتظارات پیش می‌رود و بارش‌ها در حد انتظار نبود.
عبدالهی تاکید کرد: شناخت ما نسبت به فرآیندهای تصادفی حاکم بر اقلیم ضعیف است، همچنین در مدیریت آب با مشکل مواجهیم و در کشوری زندگی می‌کنیم که بارگذاری زیادی بر روی منابع آبی انجام می‌شود و هرگونه تنش کوچک که همان سیستم اقلیمی کشور است، به نتایج و تاثیرات شدید ختم می‌شود.
معاون پژوهشی دانشکده مهندسی منابع‌طبیعی دانشگاه شهرکرد با بیان اینکه باید در ایران تا آن‌جایی که می‌توانیم به سمت مدیریت خشکسالی و مقابله با پیامدهای آن برویم، تصریح کرد: بیش از ۹۰ درصد منابع آبی در کشور و بالتبع آن در چهارمحال و بختیاری صرف امورات حوزه کشاورزی و زارعی می‌شود، بنابراین باید به سمت اصلاح الگوی مصرف آب و استفاده از روش‌های نوین آبیاری برویم.
وی افزود: روش‌های سنتی در آبیاری مزارع و باغات حدودا ۳۰ درصد بازدهی دارد، همچنین در آبیاری تحت فشار بازدهی بین ۳۰ تا ۷۰ درصد است، بنابراین حتی بازدهی بین ۳۰ تا ۷۰ درصدی جوابگوی نیاز نیست و باید به سمت آبیاری زیرزمینی که بازدهی بالای ۷۰ درصد دارد، حرکت کنیم، این روش در مناطق خشک و نیمه‌خشک برای مدیریت آب گزینه مناسبی است.
عبدالهی با تاکید بر اینکه باید تلفات آب در بخش کشاورزی، شرب و صنعت به شیوه‌های مختلف کاهش پیدا کند، گفت: در بخش کشاورزی برای بهره‌بری بالا از روش آبیاری یک در میان، استفاده از مالچ در زیر درختان و استفاده از لوله به جای تونل در انتقال آب به مزارع کشاورزی استفاده کرد.
معاون پژوهشی دانشکده مهندسی منابع‌طبیعی دانشگاه شهرکرد اضافه کرد: عموما برای انتقال آب به مزارع کشاورزی از کانال‌های خاکی استفاده می‌کنیم که در این روش آب زیادی به هدر می‌رود، استفاده از لوله برای انتقال آب به مدیریت آب در مزرعه کمک می‌کند.
وی تصریح کرد: متاسفانه برخی اقدامات در زمان تنش آبی انتظار کشاورز و کاربر آبی را بالا می‌برد، با انتقال آب انتظار مصرف آب در پایین دست را زیاد می‌کنیم، این اقدامات مسکن‌گونه و مقطعی باعث به فراموشی سپرده شدن بحران خشکسالی می‌شود، معمولا کشاورزان قدیمی فعال در مناطق خشک و نیمه خشک برای تنش‌های آبی آمادگی دارند، اما کشاورزان تازه‌کار نمی‌توانند با سیستم طبیعی زراعت خود را مدیریت کنند.
عبدالهی با بیان اینکه روش‌های مقطعی برای تامین آب توقع مصرف‌کننده را بالا می‌برد، عنوان کرد: زمانی که خشکسالی رخ می‌دهد، انتظارات بالایی را از مصرف‌کننده دریافت می‌کنیم که کسی باید مسئول شرایط باشد، درصورتی که کاربر برای مواجهه با شرایط باید آمادگی داشته باشد.
عضو هیات علمی گروه مهندسی طبیعت دانشگاه شهرکرد ادامه داد: باید قبل، حین و بعد از خشکسالی پیام‌هایی را از طریق رسانه برای اطلاع از وضعیت برای کاربران آب ارسال کنیم تا برای مدیریت مصرف آب آمادگی پیدا کنند، در سال گذشته ترسالی داشتیم، اما امسال میزان اندکی بارش دریافت کردیم، سیاست‌های مدیریت آب باید بر مبنای این تغییرات باشد.
وی بیان کرد: عموما در کشورهای جهان بارگذاری بر روی منابع آبی حدود ۳۰ درصد است که این نرم قابل پذیرش خواهد بود، اما در ایران این بارگذاری حدود ۸۰ درصد است، یعنی قبل از اینکه آبی در دسترس قرار بگیرد بر روی آن برنامه‌ریزی می‌کنیم، این مسئله موجب می‌شود وابستگی به بارش افزایش پیدا کند.
عبدالهی توضیح داد: باید در شرایط خشکسالی برای استفاده از منابع آبی اولویت‌بندی کنیم، قطعا آب شرب در این شرایط نسبت به کشاورزی، محیط‌زیست و صنعت اولویت بالاتری دارد، کشاورزان در ایامی که بارش کم است می‌توانند تاریخ کشت خود را تغییر دهند یا محصولات کم آب بر کشت کنند.
عضو هیات علمی گروه مهندسی طبیعت دانشگاه شهرکرد در پایان تاکید کرد: در ایام خشکسالی آفات و بیماری در مزارع و آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌ها دور از انتظار نیست.
متاسفانه پیگیری‌های خبرگزاری ایسنا برای ارتباط با مسئولان آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری برای اطلاع از وضعیت سایر منابع آب استان و برنامه‌های این شرکت تحت نظر وزارت نیرو برای مدیریت منابع آبی در بحران‌های آبی پیش رو بی‌نتیجه بوده است و مسئولان شرکت آب منطقه‌ای حاضر به پاسخگویی نبودند.
آمارها حاکی از این است که در صورت بی‌توجهی به صرفه‌جویی در بحث مصارف آب شرب، صنعت و کشاورزی با مشکلات جدی روبرو خواهیم بود؛ باتوجه به اینکه تقریبا نیمی از جمعیت چهارمحال و بختیاری با مشکل دسترسی به آب شرب سالم مواجه هستند مسئولان باید چاره‌ای برای تسریع در روند پروژه آبرسانی بن- بروجن بیاندیشند، این پروژه مشکل دسترسی به آب شرب سالم این جمعیت را حل خواهد کرد.
بحران خشکسالی بیش از هر زمان دیگری تشنه مدیریت است، اگر در حال حاضر مسئولان متولی چاره‌ای برای مدیریت بهینه منابع آب در استان نیاندیشند، قطعا این بحران شرایط سختی را در ماه‌های آتی رقم خواهد زد.
