داستان سیلاب و تالاب/چه حوضه‌های آبی از بارش‌های اخیر بهره‌مند شدند؟
گروه جامعه ایرنا– تالاب های حوضه های آبی حساس اما کاربردی هستند که معمولا در پایین دست دشت ها و کوه ها قرار دارند، آب مورد نیازشان از چشمه های طبیعی، بارش ها و سیلاب ها تامین می شود بنابراین اگر این منابع آبی به خوبی مدیریت نشوند حال تالاب ها وخیم خواهد شد و قطعا آنها را از دست خواهیم داد، مانند تالاب گاوخونی، پریشان، طشت، کمجان، بختگان، هامون و جازموریان که خشک شده اند و زیستمندان تمام این پهنه های آبی یا مرده اند و یا به نقاط دیگری پناه برده اند.
وسعت تالاب‌های ایران حدود ۳ میلیون هکتار است که معمولا هم با جامعه روستایی و اراضی کشاورزی و باغات همجوارند از این رو ارتباط تنگاتنگی بین جوامع محلی و زیست بوم تالاب ها وجود دارد و هر گونه تغییر در بخش کشاورزی بر منابع تالابی و حیات آن اثرگذار است، یعنی اگر تصمیم بر توسعه اراضی کشاورزی و باغی گرفته شود آنجاست که زنگ مرگ تالاب نزدیک به آن منطقه به صدا در می آید چون بیشتر منابع آبی و حتی سیلاب ها و روان آبها هم به سمت مزارع هدایت می شوند و دیگر سهمی برای تالاب ها باقی نمی ماند، بلایی که این روزها به سر خیلی از تالاب ها آمده و روزهای سختی را برایشان رقم زده است.
بارش های اخیر بهانه ای شد تا به سراغ تالاب ها برویم و ببینیم که کدامشان از سیلاب ها و روان آبهای اخیر بهره بردند و کدامشان بی بهره ماندند، متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: از ابتدای سال آبی جاری یعنی مهرماه ۱۴۰۲ تا اواخر اردیبهشت ماه ۱۴۰۳ به طور متوسط ۲۰۰ میلیمتر بارش در سطح کشور داشتیم، نکته ای که وجود دارد در مدت ۴ سال اخیر این میزان بارش کمترین انحراف یا کاستی را نسبت به بارش نرمال کشور در بلند مدت داشته، از طرف دیگر اگر نگاهی کنیم به وضعیت این بارش ها می بینیم که بیشتر آنها از نیمه دوم زمستان شروع و تا پایان اردیبهشت ماه ادامه داشت، در واقع به طور مشخص بیش از ۴۰ درصد از بارش هایی که در سال آبی اخیر اتفاق افتاده محدود به ۲ ماه فروردین و اردیبهشتی بود که پشت سر گذاشتیم.
علی ارواحی افزود: از این وضعیت چند نتیجه می توان گرفت یکی اینکه به نظر می رسد سالی که در آن هستیم وضعیت بارش یک وضعیت نزدیک به نرمال است، تا الان نه به خشکسالی می توانیم اشاره کنیم و نه ترسالی، یعنی بارشی نزدیک به نرمال در کشور داشتیم علاوه بر این به وضوح می توانیم تغییر رژیم بارش، نوع بارش یا زمان اوج بارش ها را ببینیم، یعنی برخلاف روندی که در گذشته در کشور ما بوده مثلا پاییز بارش چندانی در کشور نداشتیم بارش ها از نیمه دوم زمستان شروع می شد و حالا این روزها بارش ها در فروردین و اردیبهشت شدت می گیرد.
وی اظهار داشت: در اینجا چند سوال برای ما مطرح می شود؛ اینکه چقدر به فاکتورهای اقلیمی کشور توجه داریم و اینکه این فاکتورها تا چه حد تغییر می کنند، در واقع چقدر به این موضوع توجه داریم بارش هایی که امسال بعد از چهار سال خشک نزدیک به نرمال اتفاق افتاده و اینکه این پیام را برای ما دارد که در آینده هم این سال های خشک تکرار خواهد شد، حالا ممکن است با یک فاز تاخیری دوباره وارد دوره خشکسالی کشاورزی یا هواشناسی شویم.
ارواحی ادامه داد: علاوه بر این شاید شرایط کنونی این نکته را به ما بگوید با توجه به اینکه تالاب ها و دریاچه ها عمدتا و معمولا در پایین دست حوضه های آبریز یا زیرحوضه های آبریز قرار می گیرند بنابراین وضعیت تالاب ها می تواند این را به ما نشان دهد که وضعیت مدیریت منابع و مصارف ما در حوضه آبریز چگونه است و چه عملکردی در حوضه داشتیم.
وی گفت: بر این اساس وقتی وضعیت تالاب های کشور را در شرایط فعلی بررسی می کنیم می بینیم که مثلا تالاب های استان خوزستان مانند شادگان، بامدژ، میانگران، بخشی از تالاب هورالعظیم، دریاچه ارومیه در استان آذربایجان شرقی و غربی و برخی از تالاب های اقماری آن یا در استان بوشهر مانند تالاب حله، در استان کرمانشاه تالاب هشیلان توانستند یک بهره مندی از این بارش ها ببرند و به میزان مختلفی آبگیری هایی در این تالاب ها اتفاق افتاده است این تالاب ها عمدتا محدوده به ۲ حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان و حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستند.
چون تالاب ها در پایین دست حوضه های آبریز واقع شده اند بنابراین وضعیت آنها می تواند وضعیت مدیریت منابع آب و نحوه عملکرد ما را نشان دهدمتخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی تاکید کرد: البته باید توجه کنیم آبگیری که در این تالاب ها اتفاق افتاده کاملا موقتی، شکننده و مقطعی است و عمدتا بر اثر بارش ها بوده البته اقداماتی که در جهت مدیریت روان‌آب و سیلاب در این ۲ حوضه آبریز انجام شده می تواند نتیجه آن در این تالاب ها دیده شود.
وی ادامه داد: اما از طرف دیگر وقتی به سمت حوضه آبریز فلات مرکزی می رویم می بینیم تالاب هایی که در استان فارس قرار دارند مانند بختگان و کافتر یا تالاب هایی که در استان اصفهان داریم مانند گاوخونی حتی تالاب میقان در استان مرکزی یا برخی تالاب های دیگری که در این فلات قرار دارند مانند تالاب های واقع در استان های قم و تهران، بهره چندانی از این بارش ها نبرده اند، می تواند این پیام را به ما بدهد که شکل مدیریت منابع و مصارف و کنترل و استحصال نزولات جوی در این حوضه آبریز به طور خاص در وضعیت هشدار قرار دارد، البته در این حوضه آبریز استثنائاتی هم وجود دارد مثلا استان چهارمحال و بختیاری و تالاب های آن مانند گندمان و چغاخور وضعیت نسبتا مناسبی داشتند این استان استثنا است چون سرشاخه های کارون در این استان قرار دارد و وضعیت بارش آن با سایر استان ها کاملا متفاوت است، یا جازموریان در استان کرمان و سیستان و بلوچستان توانسته آبگیری داشته باشد البته این نکته قابل توجه است که عمق این تالاب بسیار محدود است و البته نمی شود آنرا به تمام حوضه آبریز تعمیم داد.
ارواحی درباره تاثیر بارش ها بر تالاب های ساحلی کشور گفت: اگر در راستای همین بارش ها به تالاب های استان های ساحلی کشور نگاه کنیم که عمدتا در حوضه آبریز خزر واقع شده اند می بینیم به استثنا تالاب هایی که در استان گلستان داریم مانند تالاب های سه گانه آلاگل، آجی‌گل و آلماگل که آبگیری محدودی داشتند، در سایر تالاب های ساحلی تغییر چشمگیری نمی بینیم که می تواند این پیام را برای ما داشته باشد که وضعیت پسروی دریای خزر از یک طرف و بهره برداری بی رویه از منابع آب در بالادست تالاب های ساحلی از طرف دیگر باعث شده که آبگیری چشمگیری را در تالاب های ساحلی شمال کشور نداشته باشیم.
وی افزود: اگر به وضعیت تالاب های مرزی نگاه کنیم مثلا تالاب هامون که محدود به حوضه آبریز شرق کشور و با افغانستان مشترک است، می بینیم که به رغم بارش های مناسبی که در افغانستان و حوضه هیرمند رخ داده، متاسفانه آوردی که در اختیار این تالاب قرار گرفته به اندازه ای نبود که بشود انتظار داشت یا تالاب هورالعظیم هر چند بخش ایرانی آن به طور محدود آبگیری را شاهد بودیم اما در بخش عراقی اتفاق خاصی نمی بینیم.
متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی گفت: سالی که بارش در کشور نرمال بود و در کشور همجوار مانند افغانستان هم سیلاب های بسیار قابل توجهی را شاهد بودیم، باید وضعیت تالاب های ما تغییر چشمگیری می کرد اما این تغییر را نمی بینیم، نشان می دهد که همچنان لازم است در موضوع دیپلماسی آب موثرتر عمل کنیم به خصوص درباره آبهای مرزی، یا اینکه بتوانیم سناریوها یا برنامه های جایگزین داشته باشیم، باید بدانیم اگر کشورهای همجوار همکاری لازم را با ما نمی کنند ما از چه طریق می توانیم با منابع داخلی وضعیت تالاب ها را بهتر کنیم.
وی افزود: بهبود نسبی در برخی تالاب هایی که اتفاق افتاد اولا محدود بود دوم اینکه به شدت شکننده است و توجه به این نکته لازم است که برخی از این تالاب ها برای سنوات متمادی حقابه خود را دریافت نکردند بعضا آبخوان های آنها با افت شدید آبهای زیرزمینی مواجه بود و چه بسا بارش های اخیر فقط توانسته باشد قدری کسری آبخوان ها را که در گذشته اتفاق افتاده، جبران کند.
ارواحی تاکید کرد: علاوه بر این در حال وارد شدن به فصل تابستان هستیم که با گرم شدن هوا تبخیر سطحی شدید می شود و عملا اگر تمهیدات مدیریتی نداشته باشیم قطعا شرایط این تالاب ها به سمت خشکیدگی می رود، البته یک نکته لازم است گفته شود که به حدی الگوی بارش متغییر شده از این رو پیش بینی بارش ها هم سخت شده است و گاهی بعضی اتفاقات غیرمنتظره رخ دهد، اما اگر بخواهیم به دلیل منطقی به ماجرا نگاه کنیم طی ماه های آینده به تدریج شاهد کاهش تراز آب و حجم آب در همین تالاب های محدودی خواهیم بود که بعضا آبگیری در آنها اتفاق افتاده است.
وی اظهار داشت: بنابراین وضعیت بارش ها می تواند این پیام ها را در نتیجه گیری به ما بدهد که لازم است نسبت به شرایط اقلیمی به هنگام تر شویم، اینکه در مسیل های سیلابی مستمر و مداوم لایروبی داشته باشیم، مدیریت سیلاب ها و روان‌آبها در چنین شرایطی خیلی مهم است، وقتی چهار سال خشک را پشت سر گذاشتیم و به یک سال نرمال برخوردیم لازم است نهایت بهره برداری را از این روان‌آبها و سیلاب ها داشته باشیم، علاوه بر این از رسوب گذاری در تالاب ها و سایر آبگیرهایی که ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند جلوگیری کنیم، چرا که اینها به تدریج باعث کاهش حجم ذخیره سیلاب یا نگه داشت آب در تالاب ها می شوند.
