وضعیت ایران پیچیده شد، پیشروی فرونشست ترسناک در ۲۰۰ شهر و۴۰۰ دشت
علیرضا شهیدی، رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با اشاره به نتایج مطالعاتی که ایران را دومین کشور از نظر نرخ و سومین کشور از نظر مساحت فرونشست در دنیا معرفی کرده است، گفت: در مورد این که فرونشست اتفاق می‌افتد که شکی نیست، ۴۰۰ دشت از ۶۰۸ دشت ایران در محدوده قرمز قرار دارند و هرگونه برداشت آبی از آنها ممنوع است؛ اما این که گفته شود ایران دومین کشور در دنیا به لحاظ فرونشست است را اعتقاد ندارم.
رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اظهار داشت: براساس استاندارد اتحادیه اروپا، اگر در منطقه‌ای فرونشست از ۴ میلی‌متر در سال بیشتر باشد، شرایط بحرانی محسوب می‌شود. ممکن است ما در یک دشت ۱۰ سانتیمتر فرونشست داشته باشیم، اگر با آمارهای اروپایی خودمان را مقایسه کنیم، درست است، ما در شرایط بحرانی قرار داریم.
وی گفت: اگر بخواهیم در مجموع نگاه کنیم، شرایط ما به دلیل کاهش بارندگی که روز به روز بیشتر می‌شود و خشکسالی که ادامه پیدا می‌کند، خوب نیست. از پیک و نیمه خشکسالی عبور کرده‌ایم، اما متاسفانه این شرایط گرم و خشک تا سال ۲۰۳۰ ادامه‌دار است و براساس پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۴۰ ایران در منطقه خاورمیانه جزء کشورهای بسیار پرتنش به واسطه منابع آبی خواهد بود. وقتی آب نباشد، فرونشست هم بیشتر خواهد شد.
معاون فنی سازمان نقشه برداری نیز با بیان اینکه مناطق تحت تاثیر فرونشست در ایران با نرخ بالای ۲۰سانتیمتر در سال، ۵ برابر میانگین جهانی است، گفت: نباید فراموش کرد که عمده مساحت درگیر فرونشست یا مناطق شهری است و یا زمین‌های مناسب کشاورزی و باغداری.
مرتضی صدیقی معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور در خصوص آخرین وضعیت کشور در حوزه فرونشست گفت: فرونشست یک چالش جهانی است. گزارش‌های متعددی در این زمینه وجود دارد. بر این اساس در بیش از ۴۰ کشور در دنیا، فرونشست یک مشکل اساسی است. به طور مثال ۴۵ ایالت آمریکا و ده‌ها شهر در چین نیز درگیر فرونشست هستند.
وی افزود: فرونشست در دنیا دو عامل طبیعی و انسانی دارد. به طور میانگین، ۷۷ درصد فرونشست در دنیا به دلیل عوامل انسانی رخ می‌دهد. از این ۷۷ درصد، ۶۰ درصد آن به علت برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیر زمینی است. البته این آمار در ایران متفاوت است. در بسیاری مواقع آمار دقیقی از میزان برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی نداریم، اما برآورد می‌شود که در ایران بالای ۹۵ درصد از فرونشست‌ها به دلیل برداشت از سفره‌های زیر زمینی رخ می‌دهد.
شناسایی ۳۶۰ منطقه دارای فرونشست در ایران/ ۵ درصد وسعت ایران درگیر فرونشست است
معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به اینکه روش‌های متفاوتی برای ارزیابی فرونشست وجود دارد، گفت: سازمان نقشه‌برداری سابقه ۷۰ ساله در کشور دارد. بر همین اساس شبکه‌های مبنایی متعددی در کشور دارد که یکی از این شبکه‌ها، شبکه ترازیابی است. این شبکه در کل کشور پراکنده است. حدود ۹۰ هزار کیلومتر مسیر ترازیابی در کشور داریم که ۳۵ هزار کیلومتر از این شبکه، حداقل دو بار اندازه‌گیری شده است.
وی در ادامه گفت: حدود ۱۵۰ ایستگاه دائم ژئودینامیک داریم که حدود ۲۰ سال است در کشور فعال شده‌اند و داده‌برداری می‌کنند. روش تداخل¬سنجی راداری نیز توسط سازمان نقشه‌برداری استفاده می‌شود. مجموع این نتایج به دست آمده از این شبکه‌ها سبب شد تا حدود ۳۶۰ منطقه در کشور شناسایی شود که دارای فرونشست است. مساحت این مناطق حدود ۹۰ هزار کیلومتر است. به عبارت دیگر ۵ درصد از وسعت ایران درگیر فرونشست است.
این مقدار، عدد تکان دهنده و بزرگی است. نباید فراموش کرد که عمده این مساحت یا مناطق شهری است و یا زمین‌های مناسب برای کشاورزی و باغداری.
آژیر خطر بحران فرونشست در مرز شهر/ نرخ فرونشست شدید در ایران ۵ برابر میانگین جهانی است
صدیقی با بیان اینکه بیش از ۲۰۰ شهر از حدود ۱۴۰۰ شهر کشور در نزدیکی فرونشست (۵ تا ۱۰ کیلومتری) قرار دارند و یا درگیر فرونشست شده‌اند، گفت: مناطق تحت تاثیر فرونشست در ایران با نرخ بالای ۲۰ سانتیمتر در سال، ۵ برابر میانگین جهانی است. در دنیا شاید ۳ درصد از مناطق یک کشور دارای فرونشست با نرخ ۲۰ سانتیمتر یا بالاتر باشد، اما در ایران این رقم بالای ۱۵ درصد است.
وی گفت: در دنیا معمولا بالای ۱-۲ سانتیمتر را به عنوان فرونشست می‌شناسند، اما متاسفانه اعداد و ارقام در ایران بسیار بزرگ‌تر است. به طور مثال در کرمان ما چندین منطقه را داریم که دارای ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر فرونشست در سال هستند. این نرخ بالاترین نرخ فرونشست در ایران است.
تبعات بحران در مناطق پست/ آیا فرونشست نقشی در سیل گلستان داشت؟
معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور با تاکید براینکه در دشت جنوب البرز که شامل استان البرز، قزوین و تهران می‌شود، بالای ۲۰ سانتیمتر فرونشست داریم، گفت: در استان تهران مناطقی وجود دارند که حدود ۲۰ سانتیمتر فرونشست دارد. در دنیا یک سانت یا دو سانتیمتر فرونشست ارقام بزرگی است، اما ما در مورد اعدادی چندین برابر آن صحبت می‌کنیم.
وی اظهار کرد: مناطق بسیار وسیعی در استان گلستان داریم که دارای فرونشست هستند. در مناطقی که زمین، شیب زیادی ندارد، مانند دشت گلستان، فرونشست تبعات متعددی دارد. این اتفاق می‌تواند شیب منطقه را تغییر دهد. رودخانه‌های زیادی داریم که از دشت عبور می‌کنند و به دریای خزر منتهی می‌شوند. فرونشست ممکن است سبب شود تا شیب زمین تغییر کند. شاید یکی از دلایلی که سبب شد تا تخلیه آب از استان گلستان پس از سیل سال ۱۳۹۸ به کندی رخ دهد، فرونشست با نرخی حدود ۲۰ سانتی متر در سال است.
متاسفانه ما آمار شروع فرونشست را نداریم، اما امروز می‌بینیم که فرونشست با نرخ سالانه ۲۰ سانتی متر در حال رخ دادن است و اگر فرض کنیم که حدود ۱۰ تا ۲۰ سال است که چنین روندی در حال رخ دادن است. با این پیش فرض در مناطقی بین ۲ تا ۴ متر فرونشست داشتیم. باید توجه داشت که معمولا فرونشست شکل کاسه‌ای دارد که مرکز آن بیشترین میزان فرونشست را دارد. در یک دشت ۴ متر اختلاف ارتفاع، بسیار بزرگ است که می‌تواند شیب جریان‌های سطحی را دستخوش تغییرات کند.
جزئیات سطح و میزان درگیری هر استان با فرونشست/ ۷ استان در نقطه بحرانی
صدیقی با تاکید بر اینکه بالای ۲۴ درصد سطح استان گلستان درگیر فرونشست است، گفت: این آمار در البرز ۱۳ درصد، تهران ۱۲.۵ درصد، قزوین ۱۸ درصد و حتی در استان مازندران هم فرونشست داریم. در بین استان‌ها تنها استان گیلان است که آمار فرونشست خاصی، نداریم.
وی در خصوص حداکثر میزان فرونشست استان‌ها در سال گفت: مناطقی در استان کرمان بالای ۴۲ سانتی متر در سال فرونشست دارد. مناطق متعددی در استان البرز نزدیک ۳۰ سانتی متر در سال فرونشست دارند. حداکثر فرونشست در استان قم نزدیک به ۲۷ سانتی متر در سال است. همینطور در استان تهران حدود ۲۴ سانتی متر و گلستان ۲۲ سانتی متر در سال فرونشست گزارش شده است.
آمار حداکثر فرونشست و سطح درگیر استان‌ها قابل تامل است. شاید اگر متوسط فرونشست در کشور را ۲.۷ سانتی متر در سال در نظر بگیریم، نزدیک به ۶ تا ۷ استان ما بالای این رقم فرونشست دارند و می‌توان گفت این استان‌ها بحران خیز هستند. این استان‌ها شامل البرز، تهران، کرمان، گلستان، مرکزی و قم را شامل می‌شود که استان‌های شاخص در حوزه فرونشست هستند.
زنگ هشدار کرکننده فرونشست/ خبری از مدیریت بحران نیست؟
معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور در پاسخ به سوالی در مورد اقدامات انجام شده با وجود ارائه آمارهای بحرانی فرونشست به دستگاه‌های بالا دستی گفت: در حال حاضر هر گزارشی که در خصوص فرونشست هر استان تهیه می‌شود را در اختیار کلیه مسئولان استانی، نمایندگان مجلس استان و وزارتخانه‌های مرتبط مانند وزارت کشور و سازمان مدیریت بحران قرار می‌دهیم. به طور دوره‌ای و مرتب این گزارش¬ها اطلاع‌رسانی می‌شود.
دو سال گذشته با شورای عالی معماری و شهرسازی جلساتی داشتیم و این موضوع را با آنها درمیان گذاشتیم. خوشبختانه در جلسه شورای عالی معماری و شهرسازی مصوب شد اگر قرار است، پروژه عمرانی یا شهرک‌سازی انجام شود، از سازمان نقشه‌برداری کشور در خصوص قرارگیری در پهنه فرونشست، استعلام شود. امروز بحث مسکن ملی مطرح است و لازم است تا پیش از تخصیص زمین برای اجرای این پروژه‌ها از سازمان نقشه‌برداری کشور با موضوع قرارگیری زمین‌های مورد نظر در پهنه فرونشست، استعلام گرفته شود.
ما به این استعلامات پاسخ می‌دهیم. موارد بسیاری طی دو سال اخیر وجود داشته که از ما استعلام گرفته شده و از طرف سازمان اعلام شده که این پروژه در محدوده فرونشست قرار دارد و منصرف شدند. البته ممکن در مواردی منصرف نشوند و پروژه را بسازند و سازمان قوه باز دارنده‌ای ندارد.
در خصوص مقابله با بحران فرونشست کارگروهی تحت عنوان «کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی» از سال‌ها قبل مشغول به کار بوده و حدود دو سال است که موضوع فرونشست را به آن سپرده‌اند. متاسفانه حدود دو سالی بود که کارگروه تشکیل جلسه نمی‌داد. حدود سه ماه است که این کارگروه مجددا برگزاری جلسات خود را آغاز کرده است. با این وجود موضوعی که در این کارگروه بیشتر مطرح می‌شود، بیشتر موضوع آب است و چندان به اثرات فرونشست که می‌تواند مخاطراتی برای مردم داشته باشد توجه نمی‌شود.
در حقیقت به فرونشست بیشتر به عنوان یک معلول حاصل از برداشت بی‌رویه آب پرداخته می‌شود. این رویکرد چندان پاسخگو نیست و ما باید خود فرونشست را به عنوان عامل بحران در نظر بگیریم چرا که در اثر فرونشست، زمین‌های کشاورزی به طور کامل بلااستفاده شده و خطراتی برای شهر‌ها نیز بوجود می‌آید؛ بنابراین باید مسئله فرونشست به عنوان یک بحران در نظر گرفته شود، اما چنین دیدی در کشور وجود ندارد.
