زخم‌های خشکسالی بر ۹۹.۷ درصد مساحت خراسان جنوبی
به گزارش ایرنا بنابر مستندات موجود وقوع خشکسالی در خراسان جنوبی از سال آبی ۷۹ – ۷۸ آغاز شد و با ادامه روند کاهش بارندگی‌ها در سال آبی جاری وارد بیست و سومین سال خشکسالی شده‌ایم لذا خشکسالی و کم‌آبی از واژه‌های آشنا در این دیار است که گفته و شنیده می‌شود.
براساس آمار دوره ۱۰ ساله تا آخر شهریور امسال که مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی ارائه کرد، ۹۹.۷ درصد مساحت این استان متاثر از خشکسالی است و از این مقدار سه دهم درصد در وضعیت نرمال، چهار درصد خشکسالی خفیف، ۲۳ درصد خشکسالی متوسط، ۱۶ درصد خشکسالی شدید و ۵۶ درصد درگیر خشکسالی بسیار شدید است.
این در حالی است که براساس آمار دوره ۱۰ ساله تا آخر اسفند سال ۱۳۹۹ حدود ۹۱ درصد مساحت خراسان جنوبی متاثر از خشکسالی بود و تحلیل این آمار نشان می‌دهد حتی نسبت به یک و نیم سال قبل هم شرایط خشکسالی در این استان حادتر شده است.
با گذشت ۲ ماه از فصل پاییز تاکنون بارش باران گسترده در کویر خشک و تشنه خراسان جنوبی نداشتیم همچنین براساس پیش‌بینی فصلی بارش باران در فصل پاییز، بارندگی‌های استان نرمال و کمتر از نرمال است که نشان از ادامه روند خشکسالی دارد.
به دلیل کاهش شدید بارندگی‌ها، در یک دهه اخیر تاخت و تاز خشکسالی بر پیکره استان خراسان جنوبی افزایش یافته و چنان در خاک این دیار نفوذ کرده که درختان، باغ ها، چشمه ها، قنات ها، چاه ها، دام‌ها و حتی زمین هم از آسیب آن در امان نمانده است.
افزایش دما، کاهش حجم ذخایر آبی، کاهش کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی، افزایش کانون‌های بحرانی ریزگردها و افزایش روزهای گرد و غباری، روند شور شدن زمین‌های زراعی، فرسایش خاکی، از بین رفتن مراتع و پوشش گیاهی، مهاجرت‌های اقلیمی و به وجود آمدن حاشیه‌نشینی در اطراف شهرها، هجوم آفات، کاهش برداشت محصولات کشاورزی، خشک شدن ذخایر آب زیرزمینی و قنوات از اثرات خشکسالی در منطقه است.
کم‌آبی مهمترین مشکل و پیامد خشکسالی‌های ۲۲ ساله در این استان مرزی و کویری است، به گونه‌ای که کسری تجمعی اضافه برداشت از دشت‌های استان به چهار هزار میلیارد مترمکعب افزایش یافته و این اضافه برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی که هر سال در حال افزایش است بر کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی به‌شدت تاثیرگذار بوده است.
اهمیت موضوع وقتی مشخص می‌شود که بدانیم به نظر کارشناسان شاید یک یا ۲ سال ترسالی را مانند سال ۱۳۹۸ داشته باشیم ولی با توجه به تغییرات اقلیمی وارد دوران خشکسالی بدون بازگشت شده‌ایم و سازگاری با آن تنها راه است.
پدیده فرونشست زمین از دیگر اثرات خشکسالی‌های متوالی به عنوان زلزله خاموش به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی شده است.پدیده فرونشست زمین از دیگر اثرات خشکسالی‌های متوالی به عنوان خطر جدی و زلزله خاموش به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی شده و به گفته کارشناسان حوزه آب، فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ خواهد داد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی این استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است.
با ادامه خشکسالی‌ها و پیامدهای آن، مهاجرت روستاییان هم افزایش یافته که به اعتقاد کارشناسان در صورت تداوم این روند و بارندگی کم در سال‌های آتی موج جدیدی از تخلیه روستاها و حضور روستاییان در شهرها در راه خواهد بود.
براساس آمار مسوولان استانی در ۲ دهه اخیر حدود یک هزار و ۷۰۰ روستا یعنی ۴۷ درصد روستاهای استان خالی از سکنه شده و جمعیت سایر روستاها هم کاهش یافته است.
۲۲ سال خشکسالی در خراسان جنوبی
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی معتقد است نبود بارش باران در سال آبی جاری و پیش‌بینی‌های فصلی، نشان از روند ادامه‌دار خشکسالی‌های بی‌سابقه در این استان است و مهر امسال (شروع سال آبی جدید) خراسان جنوبی وارد بیست و سومین سال خشکسالی شده است.
علیرضا خندان‌رو در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: براساس آمار دوره ۱۰ ساله تا آخر شهریور سال جاری ۹۹.۷ درصد مساحت خراسان جنوبی متاثر از خشکسالی است.
وی افزود: از این مقدار سه دهم درصد در وضعیت نرمال، چهار درصد خشکسالی خفیف، ۲۳ درصد خشکسالی متوسط، ۱۶ درصد خشکسالی شدید و ۵۶ درصد درگیر خشکسالی بسیار شدید است.
۲۲ سال خشکسالی را در خراسان جنوبی به صورت کامل پشت سر گذاشته‌ایم و در سال آبی جاری وارد بیست و سومین سال خشکسالی شده‌ایم.وی عنوان کرد: خشکسالی از سال ۱۳۷۹ -۱۳۷۸ در خراسان جنوبی آغاز شد و تا پایان سال زراعی گذشته (شهریور امسال)، ۲۲ سال خشکسالی را در استان به صورت کامل پشت سر گذاشته‌ایم و در سال آبی جاری وارد بیست و سومین سال خشکسالی شده‌ایم.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی با اشاره به پیش‌بینی بارندگی‌ها برای فصل پاییز گفت: مهر امسال بارندگی در استان نداشتیم که نشان از ادامه روند خشکسالی‌ها دارد.
وی افزود: برای آبان و آذر ماه پیش‌بینی شده که میانگین بارندگی‌ها در استان نرمال و مقداری کمتر از نرمال باشد و در مجموع تا نیمه اسفند امسال میزان بارش‌های استان نزدیک به شرایط نرمال فصل قابل پیش‌بینی است.
خندان‌رو با بیان اینکه میانگین بارش سالانه خراسان جنوبی ۱۱۷.۵ میلیمتر است یادآور شد: میانگین بلندمدت بارش استان در فصل پاییز ۱۹.۶ میلیمتر، زمستان ۶۷.۲ میلیمتر، بهار ۳۰.۲ میلیمتر و تابستان ۰.۵ میلیمتر است.
طولانی‌ترین دوره خشکسالی
وی گفت: در سال آبی ۱۴۰۱ – ۱۴۰۰ بارش‌ها به میزان ۳۰.۹ میلیمتر کمتر بوده که نشان از کاهش ۲۷ درصدی میانگین بارش بلندمدت استان دارد.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی افزود: وخیم‌ترین شرایط در شهرستان‌های زیرکوه با ۶۲ درصد کاهش و بیرجند با ۵۶ درصد کاهش بارندگی بوده است.
وی بیان کرد: به همین ترتیب کاهش بارندگی در شهرستان قاینات ۵۵ درصد، بشرویه ۵۲ درصد، سربیشه ۳۹ درصد، درمیان ۳۵ درصد و طبس ۳۳ درصد است و با توجه به کم‌بارشی انباشته از سال آبی – زراعی گذشته (اول مهر ۱۴۰۰ تا پایان شهریور ۱۴۰۱) و نبود بارندگی در مهر امسال، خشکسالی حاد همچنان ادامه دارد.
خندان‌رو درباره پدیده تغییر اقلیم اظهار داشت: تغییر اقلیم پدیده‌ای است که اکثر دانشمندان آن را قبول و بر آن تاکید دارند؛ این پدیده براساس آمار و شواهد رخ داده و نمی‌توان آن را انکار کرد لذا ما هم نمی‌توانیم با این پدیده مقابله کنیم بلکه باید سازگاری داشته باشیم.
وی یکی از اثرات تغییر اقلیم را کاهش بارندگی و ریزش آن به شکل مایع ذکر کرد و گفت: افزایش روزهای گرد و غباری، کاهش بارندگی‌ها و افزایش دما و بارش‌های رگباری از اثرات تغییر اقلیم در استان است.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی افزود: ما در سالیان قدیم هم دوره‌های خشکسالی را داشتیم و آمارها این موضوع را نشان می‌دهد ولی هیچ وقت خشکسالی با این دوره طولانی یعنی ۲۲ سال را نداشتیم.
کم‌آبی فوق بحرانی در خراسان جنوبی
کاهش کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی از اثرات خشکسالی است و به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با توجه به ادامه روند خشکسالی‌ها در این استان شرایط درخصوص کم‌آبی فوق بحرانی است.
سعید سروری به خبرنگار ایرنا گفت: سالانه ۹۰۵ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی استان برداشت داریم که از این میزان ۸۸ درصد در بخش کشاورزی، ۹ درصد شرب و سه درصد در زمینه صنعت و خدمات استفاده می‌شود.
وی تصریح کرد: وابسته بودن بیش از ۹۹.۸ درصد مصارف آب در خراسان جنوبی به منابع آب زیرزمینی و افزایش برداشت بیش از حد توان آبخوان‌ها موجب شده دشت‌های استان در وضع نامطلوبی قرار گیرند.
به دلیل اضافه برداشت مستمر از منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی، کسری مخزن تجمعی به چهار میلیارد مترمکعب در سال آبی گذشته رسید.مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی با اشاره به اینکه خشکسالی‌های شدید و متوالی در استان کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی را کاهش داده است گفت: خشکسالی‌ها باعث شده به دلیل اضافه برداشت مستمر از منابع آب زیرزمینی استان، کسری مخزن تجمعی به چهار میلیارد مترمکعب در سال آبی گذشته برسد.
وی بیان کرد: متوسط کسری مخزن ۲۰ ساله استان بیش از ۱۴۰ میلیون مترمکعب است اما شدت خشکسالی‌ها در ۲ سال اخیر باعث شد در سال آبی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ کسری مخزن منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی از ۱۰۱ میلیون مترمکعب به ۱۲۵ میلیون مترمکعب افزایش یابد که نسبت به سال قبل از آن ۲۵ درصد رشد داشته است.
سروری افزود: با اضافه برداشت سالانه شاهد افت مستمر منابع آب زیرزمینی استان هستیم که علاوه بر کمیت در کیفیت منابع آبی استحصال شده نیز تاثیرگذار است.
وی به وجود هشت سد مخزنی در خراسان جنوبی اشاره کرد و گفت: در حال حاضر از ۷۵ میلیون مترمکعب حجم سدهای استان ۱۰ میلیون مترمکعب آب دارد، یعنی در ۱۵ درصد حجم سدهای استان آب ذخیره است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی اظهار داشت: تداوم خشکسالی، کاهش بارندگی‌های امسال و وضعیت ذخایر سدهای استان از یک سو، کسری مخزن ۱۲۵ میلیون مترمکعبی دشت‌ها از سوی دیگر نشان می‌دهد که باید بیش از پیش نسبت به مدیریت مصرف آب در همه بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب اهتمام شود.
برداشت آب از ۳۱ دشت ممنوع!
وی افزود: از مجموع ۴۴ دشت و محدوده مطالعاتی این استان به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از منابع زیرزمینی بر اثر خشکسالی‌های مستمر، افت سطح منابع آب زیرزمینی و کسری مخزن ایجاد شده، ۹ دشت خراسان جنوبی ممنوعه بحرانی و ۲۲ دشت ممنوعه است، یعنی برداشت آب از ۳۱ دشت ممنوع و فقط برداشت آب از ۱۳ دشت آزاد است.
سروری به پدیده فرونشست زمین در دشت‌های خراسان جنوبی اشاره کرد و گفت: فرونشست زمین خطر جدی محسوب می‌شود و شاخص آسیب‌پذیری دشت‌های این استان حدود ۲ برابر میانگین کشور است.
وی تصریح کرد: شاخص آسیب‌پذیری که از تقسیم متوسط کسری مخزن استان بر میزان برداشت آب زیرزمینی توسط چاه‌های بهره‌برداری به دست می‌آید، در خراسان جنوبی حدود ۲ برابر میانگین کشوری است؛ میانگین شاخص آسیب‌پذیری کشور ۰.۱ و این شاخص در خراسان جنوبی ۰.۱۸۸ است که ۸۸ درصد بیشتر از میانگین کشوری است.
سند سازگاری با کم‌آبی از برنامه عقب افتاد
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی درباره آخرین وضعیت سند سازگاری با کم‌آبی استان افزود: این سند با هدف مدیریت مصرف آب در مرداد سال ۱۳۹۸ به تصویب کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی رسید و صرفه‌جویی از منابع آب زیرزمینی استان توسط دستگاه‌های متولی تا سال ۱۴۰۵ به میزان ۱۷۵ میلیون مترمکعب در این سند مشخص شد.
وی عنوان کرد: اما در شورای حفاظت از منابع آب استان تصویب شد که اجرای سند سازگاری با کم‌آبی به دلیل شرایط خشکسالی، یک سال با وقفه اجرا شود که با این مصوبه، اجرای سند از سالی آبی ۱۴۰۰ – ۱۳۹۹ در خراسان جنوبی آغاز شد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی گفت: براساس افق اجرای سند باید ۱۷۵.۹ میلیون مترمکعب آب در بخش‌های مختلف استان صرفه‌جویی می‌شد که تاکنون ۲۱.۵۵ میلیون مترمکعب در مصرف منابع آبی صرفه‌جویی شده و پیشرفت کلی سند ۱۲.۲۵ درصد است که در مجموع ۹.۱۸ درصد اجرای این سند هم از برنامه عقب است.
وی اضافه کرد: امیدواریم با اجرای دقیق و به‌موقع سند سازگاری با کم‌آبی استان و صرفه‌جویی در بخش‌های مختلف بتوانیم از این بحران با کمترین آسیب عبور کنیم.
سروری گفت: با توجه به افت شدید منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از کمیت و کیفیت آن نیاز است که بیشتر از منابع آب سطحی استفاده کنیم و در حد معقول از منابع آب زیرزمینی برداشت شود اما متاسفانه تمامی یا بیشتر حجم آب مصرفی استان از منابع آب زیرزمینی است.
وی تصریح کرد: براساس استانداردهای جهانی سالانه ۴۰ درصد حجم ورودی آب به سفره‌های زیرزمینی را می‌توانیم برداشت کنیم که در حال حاضر در خراسان جنوبی به مرحله فوق بحران رسیده‌ایم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی افزود: نه تنها ۱۰۰ درصد آب ورودی به سفره‌ها را برداشت می‌کنیم بلکه سالانه ۱۲۵ میلیون مترمکعب اضافه برداشت داریم که با این وجود از نظر وضعیت منبع آبی وضعیت فوق بحرانی داریم.
خشکسالی بدون بازگشت
با وجود این توضیحات، دانشیار جغرافیای طبیعی و اقلیم‌شناسی دانشگاه بیرجند معتقد است که در خراسان جنوبی با توجه به تغییرات اقلیمی وارد دوران خشکسالی بدون بازگشت شده‌ایم و مهمترین راهکار برای مقابله با خشکسالی، سازگاری با آن با ارائه طرح‌های کارشناسی و منطبق بر سند آمایش سرزمینی استان است.
مرتضی اسماعیل‌نژاد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: خراسان جنوبی دچار ناهنجاری‌های اقلیمی است، طبیعت و ذات استان دارای آب و هوای گرم و خشک با دوره‌های خشکسالی و ترسالی شدید و در مجموع دارای اقلیم نامنظم است که این موضوع از گذشته وجود داشته است.
وی گفت: تغییرات اقیلم باعث شده در سال‌های اخیر اثرات خشکسالی شدت یابد و تغییرات اقلیم یک پدیده جهانی است که اثرات محلی هم دارد؛ اثر آن بر کشاورزی روستاها و زندگی و معیشت مردم است.
عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه بیرجند افزود: خراسان جنوبی مانند دوسوم استان‌های کشور دچار کم‌آبی و خشکسالی است که شاخص‌هایی از جمله احداث قنات و آبیاری کوزه‌ای این موضوع را از قدیم تایید می‌کند و دانش مردم در مقابله با کم‌آبی و خشکسالی، دانش بومی از جمله احداث قنات در منطقه بوده است.
تغییر اقلیم و تشدید خشکسالی
وی با تاکید بر اینکه با تغییر اقلیم اثرات خشکسالی در آینده پیش‌رو شدت هم خواهد داشت گفت: کاهش بارش‌ها، افزایش دما، افزایش گرد و غبار و فرسایش خاک، تغییر شکل بارندگی‌ها از جامد به مایع و بارش‌های رگباری و سیل‌آسا از اثرات محلی تغییر اقلیم در منطقه خراسان جنوبی است.
اسماعیل‌نژاد بیان کرد: تغییرات اقلیمی در مناطق جنوبی استان از جمله شهرستان نهبندان بیشتر مشهود است و در چند سال اخیر شاهد پدیده پناهندگان اقلیمی در این منطقه بوده‌ایم به گونه‌ای که براساس بررسی و پژوهش‌های انجام شده از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ بیش از ۳۰ درصد جمعیت شهرستان نهبندان مهاجرت کرده‌اند.
مهاجرت یکی از پیامدهای مهم خشکسالی در منطقه خراسان جنوبی است که خیلی از روستاها خالی از سکنه شده و جمعیت اکثر روستاها هم کاهش یافته است.وی افزود: مهاجرت یکی از پیامدهای مهم خشکسالی در منطقه خراسان جنوبی است که خیلی از روستاها خالی از سکنه شده و جمعیت اکثر روستاها هم کاهش یافته است.
این استاد دانشگاه گفت: با توجه به موقعیت خراسان جنوبی که در منطقه گرم و خشک قرار گرفته، پدیده خشکسالی را در گذشته هم داشته‌ایم، در حال حاضر به شدت درگیریم و در آینده هم ادامه‌دار خواهد بود.
به گفته وی در حال حاضر از نظر خشکسالی وارد دوره‌ای شده‌ایم که از آن به عنوان دوران خشکسالی بدون بازگشت یاد می‌شود.
اسماعیل‌نژاد افزود: شاید یکی و ۲ سال ترسالی را مانند سال ۱۳۹۸ داشته باشیم ولی با توجه به تغییرات اقلیمی یقینا وارد دوران خشکسالی بدون بازگشت شده‌ایم، اگر دوران ترسالی هم داشته باشیم، موقتی است چرا که اقیلم ما در حال تغییر بوده و در حال حاضر دوران حاد خشکسالی‌ها را سپری می‌کنیم.
او با بیان اینکه سازگاری با کم‌آبی و پذیرفتن شرایط تغییرات اقلیمی نیازمند فرهنگ‌سازی است گفت: هنوز افراد در دانشگاه‌ها و مدارس با ادبیات و مفاهیم تغییرات اقلیمی و لزوم سازگاری با شرایط آشنا نشده‌اند، پس باید فرهنگ‌سازی و اقناع‌سازی در جامعه انجام شود که وارد شرایط جدیدی شده‌ایم.
دانشیار جغرافیای طبیعی و اقلیم‌شناسی دانشگاه بیرجند تاکید کرد: مهمترین راهکار مقابله با خشکسالی سازگاری با شرایط است به عنوان مثال در بخش کشاورزی باید الگوهای کشت تغییر کند همچنین نیاز است بانک آب راه‌اندازی شود تا در آینده دچار چالش نشویم.
وی افزود: برنامه‌های کارشناسی ما برای سازگاری با خشکسالی در استان خراسان جنوبی باید منطبق بر سند آمایش سرزمینی باشد.
