استان‌های درگیر خشکسالی در صدر مهاجرت

امام جعفر صادق(ع) فرمود: «کَادَ اَلْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْراً». یعنی نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد.  دیدگاهی که بسیاری از جامعه شناسان و مردم شناسان بر آن تاکید دارند که  فقر در هر شرایطی می‌تواند بر اعتقادات افراد تاثیر بگذارد.
بی‌تفاوتی به مساله فقر و دلیل آن را می‌توان در مقاطع مختلف مورد بررسی قرار داد، اما با توجه به شرایط کنونی و میزان زیاد مهاجرت به شهرهای بزرگ و رشد حاشیه‌نشینی در مناطق مهاجرپذیر، می‌توان بخش زیادی از  آسیب‌های اجتماعی را ناشی از بروز فقر ناشی از خشکسالی دانست.

خشکسالی و کسب درآمد، عامل مهاجرت بخش زیادی از مردم جنوب و جنوب‌شرق کشور  

«اورت لی» نظریه‌پرداز مهاجرت در دهه ۱۹۸۰ میلادی معتقد است: زمانی که عوامل دافعه (منفی) در مبدا و از سوی دیگر عوامل جاذبه (مثبت) در مقصد بیشتر باشند، احتمال تصمیم به مهاجرت بالا می­‌رود(۱).
وی در نظریه خود یکی از عوامل عمده مهاجرت را عوامل مرتبط با منطقه مبدا دانسته و عواملی مانند درآمد کم، کمبود امکانات، توسعه نابرابر را به عنوان مهم‌ترین عامل مهاجرت عنوان می‌کند. به عنوان نمونه ، برخورداری مقصد از وجود امکانات آموزش، اشتغال و درآمد بیشتر در مقایسه با مبدا، مشوق مهاجرت و برعکس، عواملی مانند آلودگی هوا، بالا بودن سطح هزینه‌­ها، دوری از خانواده و محیط و فرهنگ بومی از عوامل دافعه و بازدارنده فرد مهاجر است.

زمانی که عوامل دافعه (منفی) در مبدا و از سوی دیگر عوامل جاذبه (مثبت) در مقصد بیشتر باشند، احتمال تصمیم به مهاجرت بالا می‌­روداکنون مناطق جنوب، جنوب‌شرق و شرق کشور همراه با تصویری از خشکی، کم‌آبی و گرما همراه است. اما باید گفت این تصوری بسیار ناشایست و اشتباه از این مناطق کشور است. در منطقه شرق کشور، سیستان تا سه دهه قبل به عنوان انبار غله کشور شناخته می‌شد و مناطق حاشیه دریاچه هامون و زابل به عنوان قطب کشاورزی و شیلات ناحیه شرق کشور شناخته می‌شد. چنانچه با نگاهی بر نقشه تقسیمات سیاسی کشور می‌توان تراکم روستاها و شهرهای این ناحیه را به وضوح دید.

جنوب سیستان و بلوچستان که همواره در معرض بادهای موسمی اقیانوس هند و جریانات آب سرد اقیانوس هند قرار داشت، سرسبز و به عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی کشور شناخته می‌شد. جنوب استان کرمان و شهرهایی چون جیرفت و کهنوج که در آبرفت کوه‌های مرتفع کرمان(ارتفاعات هزار، لاله‌زار و جبالبارز) قرار دارد، شرق استان هرمزگان با شهرهایی چون میناب، رودان و حاجی‌آباد، شرق و جنوب استان فارس با شهرهایی چون، فسا، داراب، استهبان، جهرم و …، استان بوشهر با شهرهایی چون برازجان، آبپخش، سعدآباد و … و استان خوزستان که به عنوان پرآب‌ترین و حاصلخیزترین استان کشور محسوب می‌شد، جملگی از قطب‌های کشاورزی ایران بودند که متاسفانه این روزها به دلیل خشکسالی و بیکاری، بیشترین میزان مهاجرت را به خود اختصاص داده‌اند.

آمار چه می‌گوید؟

بر اساس یافته­‌های گزارش مرکز آمار ایران در فاصله سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۹۰، در میان مراکز استان­‌های کشور، بیشترین تعداد مهاجران خارج شده مربوط به شهرهای تبریز، اصفهان، قزوین، خرم آباد، اراک، اهواز، زاهدان، تهران، ساری و بجنورد (با همین ترتیب) بوده و در سایر مراکز استان (به جز کرمان) مهاجران زیادی به این شهرها وارد شده‌اند که در میان آن‌ها شهرهای کرج، رشت، شیراز، سمنان و قم (با همین ترتیب)  بزرگ‌ترین خالص مهاجرت داخلی (بیشتر از ٢٠ هزار نفر) را داشته‌اند(مرکز آمار ایران).

همچنین آمار مهاجرت از استان‌های کشور نیز نشان می‌دهد که از بین ۴ میلیون و ۳۰۰ هزار و ۹۸۸ نفر مهاجر در داخل کشور، استان خوزستان رتبه اول مهاجر فرستی را به خود اختصاص داده است. بعد از آن استان‌های لرستان، کرمانشاه، همدان، سیستان و بلوچستان، چهارمحال و بختیاری، اردبیل، کرمان و آذربایجان شرقی  هستند.

نکته قابل تامل در دوره ۱۳۹۵-۱۳۹۰ در مقایسـه با دوره‌های پیشـین نیز سـهم مهاجرت‌های بین اسـتانی و بین شهرسـتانی درون هر اسـتان است که افزایش یافته و در مقابـل از سـهم مهاجرت‌هـای درون شهرسـتانی کاسـته شـده اسـت. ایـن بدیـن معناسـت کـه در سرشماری اخیـر، مهاجـران در فواصـل طولانی‌تر جابه‌جا شـده‌اند.(۲)
نتایج تحلیلی در سرشماری سال ۱۳۹۰-۹۵، نشان می‌دهد که مهاجـران در فواصـل طولانی‌تر جابه‌جا شـده‌اند

همچنین بر اساس پژوهش انجام شده توسط قاسمی اردهایی و همکاران بر اساس تحلیل داده‌های مرکز آمار،  مهم‌ترین علت مهاجرت پیروی از خانوار (یک علت کلی و مبهم) است و بعد از آن دلایل مربوط به اشتغال، تحصیل و پایان تحصیل، دستیابی به مسکن مناسب‌تر، انجام دادن و پایان خدمت وظیفه است.(۳)
 

جمع‌بندی

تامل بر مولفه‌های یاد شده در پژوهش قاسمی و همکاران و بررسی وضعیت جغرافیایی (جنوب کشور) و فاصله زیاد آن با شهرهای بزرگی مانند تهران و اصفهان، نظریات مهاجرتی و تحلیل آمار مهاجران داخلی کشور در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۹۵ نشان می‌دهد که تعداد زیادی از افراد  در کشور از روستاها به شهرها و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده‌اند.

بنابر نظریه «لی» عوامل دافعه در مبدا و جاذبه در مقصد یکی از دلایل اصلی افزایش مهاجرت است.
به گفته «احد وظیفه» رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، استان‌های ایلام، سمنان، کرمانشاه و خوزستان خراسان رضوی و شمالی و گلستان، اصفهان، تهران، قزوین، زنجان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان، فارس، بوشهر، کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاریبا خشکسالی شدیدی روبرو هستند.
در نظر قرار دادن این عوامل در کنار یکدیگر، نشان می‌دهد که بسیاری از نقاط ایران و به ویژه نقاط جنوبی که زمانی به عنوان قطب‌های بزرگ کشاورزی کشور محسوب می‌شدند، اکنون با مشکل بزرگی به نام خشکسالی و یا به عبارت بهتر تغییر اقلیم و به تبع آن از دست دادن اشتغال، بروز فقر و در نهایت مهاجرت روبرو هستند.
آن‌چه مشخص است، این است که خشکسالی یکی از عوامل اصلی برای مهاجرت و به همین ترتیب تبعات اجتماعی بعد از آن نظیر رشد حاشیه‌نشینی، کارگران روزمزد(به نقل از روزنامه ایران) و بروز انواع آسیب‌های اجتماعی است.

درآمد قابل توجه ناشی از قاچاق نسلی را تربیت می‌کند که در شرایط بروز ترسالی و مرتفع شدن مشکل آب، شاید دیگر آن‌ها به کشاورزی روی نیاورده و همین شغل را به نسل بعدی  انتقال دهند که این دقیقا یک معضل اجتماعی بسیار بزرگ استیکی از آسیب‌های اجتماعی ناشی از این مساله، بروز پدیده کولبری در مرزهای شرقی و قاچاق کالاست که در مرزهای جنوبی کشور امری رایج شده و تبعات اجتماعی زیادی به همراه دارد.
چنانچه به گفته ابراهیم‌زاده و همکاران، وجود محرومیت‌های شدید اقتصادی و میزان بالای بیکاری درمناطق مرزی، تاثیر شگرفی در افزایش عبور غیرقانونی انسان و به تبع آن، قاچاق کالا، مواد مخدر، اسلحه، سوخت، دام و کاهش امنیت مرزها دارد(۴).
طبق گزارش این گروه پژوهشگر؛ درآمد قابل توجه ناشی از این راه، نسلی را تربیت می‌کند که در شرایط بروز ترسالی و مرتفع شدن مشکل آب، شاید آن‌ها دیگر به کشاورزی روی نیاورده و همین شغل را به نسل‌های بعد انتقال دهند و این دقیقا یک معضل اجتماعی بسیار بزرگ است که مرتفع کردن آن  به زمان طولانی و صرف هزینه‌های بسیار زیاد در بخش‌های مختلف اجتماعی- اقتصادی  نیاز دارد.

منابع

۱. کاظمی­‌پور و قاسمی­ اردهایی،  ۱۳۸۸: تجربه اقامتی و تمایل به مهاجرت به شهر تهران، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، تابستان ۱۳۸۶ , دوره  ۲ , شماره ۳

۲. محمودیان،حسین،محمودیانی،سراج‌الدین[۱۳۹۷]،بررسی وضعیت مهاجرت و شهرنشینی در ایران با تاکید بر دوره ۱۳۹۰تا۱۳۹۵، صندوق جمعیت سازمان ملل دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران استادیار جمعیت‌شناسی، بخش جامعه‌شناسی و برنامه‌ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز

۳. قاسمی اردهایی علی، محمودیان حسین، نوبخت رضا،[۱۳۹۶] تحلیل علل مهاجرت های داخلی ایران در سرشماری های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰، پاییز ۱۳۹۶ , دوره  ۶ , شماره  ۳ ;

۴. ابراهیم زاده آسمین، حسین،عباسیان مجتبی،[۱۳۸۹]، بررسی عوامل و دلایل قاچاق در استان سیستان و بلوچستان و راه کارهای رفع آن، مهر و آبان ۱۳۸۹ , دوره  ۷ , شماره  ۳۱