سوء مدیریت آب؛ دردی که از استخوان گذشته
عضو هیئت علمی علوم جغرافیای دانشگاه زنجان گفت: مصرف نادرست آب، زمینه فرونشست زمین و دیگر مخاطرات طبیعی را فراهم می‌کند.
غلامحسین جعفری در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه فرونشست زمین، پدیده‌ای طبیعی است که بدون دخالت انسان نیز اتفاق می‌افتد، اظهار کرد: سطح زمینی که بر روی لایه آب‌دار و بالاتر از سطح ایستابی قرار دارد، با توجه به ضخامتی که داشته و فشاری که به لایه‌های زیرین خود وارد می‌کند؛ بعد از تخلیه شدن آب زمین، واکنش‌هایی نشان می‌دهد و می‌خواهد فضاهای خالی را پر کند؛ طی این عکس‌العمل‌ها پدیده‌ای رخ می‌دهد که از آن به عنوان فرونشست زمین یاد می‌شود.
وی افزود: برای درک پدیده فرونشست باید موضوع دیگری بررسی شود. معمولاً در هر پدیده‌ای که در نظر گرفته می‌شود، هیچ جسمی خلاء ندارد؛ آن پدیده یا آنقدر چگالی‌اش بالا است که از توده همان مواد تشکیل شده، یا با توجه به پایین بودن چگالی‌اش به جای جرم آن، هوا یا مواد دیگری قرار می‌گیرد؛ خالی شدن این فضا می‌تواند یکی از عواقب فرونشست زمین باشد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: زمین در واقع جسمی است که قسمت سطحی آن نفوذپذیر بوده و این نفوذپذیری باعث می‌شود زمانی که بارش اتفاق می‌افتد، پاسخ‌های متفاوت و متعددی دریافت شود که در محیط‌های مختلف اثرهای گوناگونی می‌گذارد. آب‌های حاصل از بارش ممکن است جذب و به آب‌های زیرزمینی و روان‌آب‌ها ملحق شود؛ نفوذپذیری که زمین دارد باعث نفوذ آب در درونش می‌شود و این نفوذ تا یک لایه اتفاق می‌افتاد که در ادبیات زمین‌شناسی به آن لایه غیرقابل نفوذ گفته می‌شود که در آنجا آب‌های زیرزمینی و سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی شکل می‌گیرد.
وی یادآور شد: آب‌های زیرزمینی در طول زمان به دلیل جریان‌های موجود امکان دارد فضاهایی را انحلال یا فرسایش دهد و فضایی را می‌سازد که در زیر زمین، آب جانشین هوا یا جانشین آن توده مواد شود. اگر به هر دلیل آب را از آن توده جدا کنیم باید در آن توده و در فضایی که آب تخلیه شده، هوا داخل شود یا جرم مواد جایش را پر کند.
جعفری با بیان اینکه فرونشست زمین پدیده‌ای تدریجی و مداوم است، ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد طی چند سال اخیر با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به خصوص در ایران، فرونشست افزایش پیدا کرده و با توجه به برداشت نادرست آب در بخش‌های مختلف این پدیده را می‌بینیم که یکی از مخاطرات اصلی زمین قلمداد می‌شود؛ خسارت‌هایی که فرونشست زمین در پی دارد در مناطق مسکونی، غیرمسکونی و کشاورزی متفاوت است. اگر وارد تاسیسات انسانی شود آسیب‌های جدی به جاده‌ها، راه‌آهن‌ها و حتی آثار تاریخی وارد خواهد کرد.
این ژئومورفولوژیست با اشاره به اینکه پدیده فرونشست اغلب با آب‌های زیرزمینی در ارتباط است، عنوان کرد: با توجه به اینکه بیشتر دشت‌های ایران بستر دریاچه‌های دوران گذشته است، با پایین رفتن سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی در این مکان‌ها، اغلب دشت‌های ایران مستعد فرونشست زمین است.
وی با بیان اینکه مخاطراتی که شاهد آن هستیم، عواقب چندین دهه نبود مدیریت درست منابع است، متذکر شد: تمدن عظیم ایران بر پایه کشاورزی شکل گرفته بود. کشاورزی همان موردی است که مدنیت را به ایران داد و متاسفانه امروزه کشاورزی و مصرف نادرست آب، مدنیت عظیم‌تری را تهدید می‌کند. کشاورزی ایران از الگوی درستی برخوردار نیست و در بسیاری از موارد بیشتر از توان محیط آب مصرف می‌شود.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سوءمدیریت آب در مصارف کشاورزی و شهری تبعات جبران‌ناپذیری را در پی دارد که در طی زمان شاهد آن خواهیم بود، اظهار کرد: رعایت نکردن حق‌آبه‌های اکولوژیک و تغییر اراضی کاربری، موارد دیگری است که پیامدهای ناگواری برای بشر و محیط‌زیست دارد. امروزه شاهد تغییر کاربری اراضی در کوهستان‌ها هستیم که این مناطق چشم و قلب حوضه‌های آبریز محسوب شده و با تغییر کاربری، بردارهای بارش نیز تغییر کرده و با گذشت زمان باعث می‌شود پدیده فرونشست افزایش پیدا کند.
جعفری تاکید کرد: باید به زنگ خطرهایی که برای گوش محسوس و آشنا است توجه شود، جدی نگرفتن خطرهای اولیه و قابل شنود، خطرهای بزرگی را در پی خواهد داشت.
عضو هیئت علمی علوم جغرافیای دانشگاه زنجان خاطرنشان کرد: با توجه به ظواهر امر، این گمان می‌رود که آب وجود دارد ولی واقعیت و باطن طبیعت نشان می‌دهد که منابع آبی و طریق مصرف آن وضعیت خوبی ندارد و این موضوع آثار زیست‌محیطی زیان‌باری را در طی زمان بروز خواهد داد.
