زنگ خطر وقوع فرونشست‌ها در کشور / آب نامرئی، ثروتی که از دست دادیم
آب نامرئی آبی است که مانند دریا و رودخانه و چشمه در مقابل دیدگان ما نیست اما اهمیت دوچندان دارد.
دوم فروردین برابر ۲۲ مارس به نام روز جهانی آب نامگذاری شده است. شعار که امسال برای این روز انتخاب شد آب زیرزمینی، مرئی شدن نامرئی بود و شاید ایران یکی از کشورهایی باشد که این شعار را بیش از دیگران لمس کرده و مردمانش عواقب خشک شدن سفره‌های زیرزمینی را با گوشت و پوستشان تجربه کرده‌اند.
مافیا نمی‌گذارد صدای اعتراض مردم شنیده شود / بودجه محیط زیست صرف حقوق کارکنان می‌شود
آب نامرئی آبی است که مانند دریا و رودخانه و چشمه در مقابل دیدگان ما نیست اما اهمیت دوچندان دارد. شعار امسال بر روی این موضوع تمرکز دارد که سفره‌های آب زیرزمینی، به‌عنوان یکی از مخازن ذخیره آب جهان، در حال از دست دادن ظرفیت‌های خود و خشک شدن هستند و این می‌تواند عواقب جدی برای مردم جهان ایجاد کند.
این نوع از آب که تقریباً تأمین‌کننده آب شیرین مایع جهان است و از سیستم‌های بهداشتی، کشاورزی، صنعت و اکوسیستم‌ها پشتیبانی می‌کند، در خشک‌ترین نقاط جهان ممکن است تنها آبی باشد که مردم داشته باشند.
مردم کویرنشین ما در سالیان دور آموخته بودند که چطور در طبیعت خشک و کم آب زندگی کنند وبه خوبی می‌دانستند که چگونه از آب نامرئی بهره پایدار ببرند بی آنکه تخریبش کنند که یکی از مصادیق آن یزد شهر قنات ایران است اما امروز با مدیریت غلط، اجرای طرح‌های آب نسنجیده‌ای چون انتقال آب بین حوزه‌ای این سرمایه مهم کشور رو به نابودی قرار دارد.
مرگ پنهان زمین
اخیرا رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشاف معدنی کشور با بیان اینکه میزان آبی که درون زمین فرو می‌رود با میزان آب استخراج شده متناسب نیست، اظهار کرد که همین امر باعث بروز پدیده فرونشست در همه جای کشور به‌جز استان‌های گیلان و مازندران شده است.
فرونشست به معنی فرو ریزش و یا نشست سطح زمین است که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد. این پدیده که کاهش منابع آب زیرزمینی از علل اصلی آن است، محدود به ایران نیست، اما کشورمان بیشترین میزان بهره‌وری از آبخوان‌ها و منابع آبی زیر زمینی را نسبت به دیگر کشورهای دنیا دارد و در نتیجه، میانگین میزان فرونشست زمین در ایران براساس برخی تحقیقات، سالانه به بیش از ۲۵ سانتیمتر می‌رسد.
به واقع علل متعددی همچون تراکم و از دست رفتن آب در آبخوان، زهکشی خاک های آلی، استخراج معدنی زیرزمین، تحکیم طبیعی زمین، فروچاله ها و ذوب یخچال را برای فرونشست زمین ذکر کرده اند اما به باور کارشناسان، علت اصلی پیشروی این پدیده در کشور ما به برداشت های بیش از حد از منابع زیرزمینی آب و مدیریت نادرست منابع آبی برمی گردد.
فرونشست زمین در مطالعات زمین‌شناسی که از آن به عنوان “مرگ پنهان زمین” یاد می شود و پیامدهای آن از ایجاد شکاف های مارپیچ و عمیق در دشت‌ها به آسیب های شهری رسیده است، هم اکنون زیرساخت های شهری و برون شهری، راهها و دیگر زیر سازه‌ها را تهدید می‌کند.
تبعات اجتماعی و اقتصادی فرونشت
با فرونشست دیگر امکان تغذیه آب‌های زیرزمینی وجود ندارد و پایداری زمین هم از بین می‌رود. از دست رفتن زمین به معنی از دست رفتن امنیت غذایی، از بین رفتن تولید و افزایش مهاجرت و سایر تبعات منفی اجتماعی و اقتصادی است.
گفته شده است که اولین فرونشست منطقه ای در ایران سال ۴۶ در دشت رفسنجان رخ داد و سپس دشت‌های مشهد، همدان، کرمان، فارس، اراک درگیر شدند.
در استان اصفهان نیز نخستین فرونشست زمین اواخر دهه ۶۰ تا اوایل دهه ۷۰ در دشت مهیار بوقوع پیوست و دشت‌های مهیارشمالی، اصفهان، برخوار و شهرضا جزو دشت‌های ممنوعه اعلام شدند.
تداوم خشکسالی، کاهش بارندگی و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر باعث شده است که از ۶۰۶ دشت در کشور بیش از ۳۰۰ دشت ممنوعه شوند و در حالی که این دشت‌ها دچار وضعیت قرمز شده‌اند، بقیه دشت‌ها نیز شرایط مناسبی ندارند.
بر اساس تعاریفی که از سوی وزارت نیرو اعلام شده است، دشت های آبی هر منطقه بر اساس میزان اُفت کمی و کیفی سفره‌های زیرزمینی به سه دسته دشت‌های آزاد، ممنوعه و بحرانی دسته بندی می شود که دسته بندی ممنوعه و بحرانی یعنی سطح آب به‌طور دائم در این دشت پایین می‌رود.
در استان تهران سالانه حدود چهار میلیارد متر مکعب از چاه‌های زیر زمینی برداشت می‌شود که حدود ۱۰ درصد توسط چاه‌های غیر مجاز است. به عبارت دیگر چیزی حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب از چاه‌هایی برداشت می‌شود که هیچ نظارتی روی آن نیست.
آمارها حاکی است که بیش از ۲۸ هزار حلقه از حدود ۴۲ هزار حلقه چاه حفر شده در استان تهران غیرمجاز است؛ این یعنی برداشت بی رویه از سفره‌های زیرزمینی آب، کاهش روز به روز کیفیت خاک و در نهایت فرونشست زمین به ویژه در جنوب تهران که زنگ خطر را به صدا درآورده است.
لزوم تهیه نقشه فرونشست زمین در کشور
کاهش بارش، مدیریت نکردن مصرف آب در بخش کشاورزی، رعایت نکردن سهمیه برداشت آب توسط برخی کشاورزان و استفاده از روش های سنتی آبیاری، افزایش مصرف آب توسط صنایع و مردم موجب شده است که بخش قابل توجهی از منابع آبی در سراسر کشور خشک شود و سطح سفره های زیرزمینی به شدت پایین بیاید، این مساله موجب شده تا حفره های تهی از منابع آبی بر اثر فشار طبقات فوقانی زمین فرو بریزد و پدیده فرونشست زمین در بسیاری از مناطق اتفاق بیافتد.
این پدیده به دلیل برداشت ذخایر آب زیرزمینی که میراث به یادگار مانده از نسل گذشته برای ما است، در حال رخ دادن است و تنها راه جلوگیری از آن، کنترل برداشت از این منابع و ایجاد تعادل بین منابع و مصارف است و توسعه پروژه‌های آبخوان‌داری هم می‌تواند کمک کند.
دکتر رضا مکنون استاد دانشگاه امیرکبیر و پژوهشگر آب و محیط زیست هم لزوم تهیه نقشه فرونشست زمین در کشور را حیاتی می‌داند و می گوید با تهیه این نقشه نباید اجازه ساخت و ساز را در دشت‌هایی که سفره‌های آب زیرزمینی در آنها از بین رفته بدهیم.
کارشناسان همچنین معتقدند هرپروژه ای که در راستای توسعه پایدار قرار است اتفاق بیافتد، باید به استناد بندهای قانونی و مصوبه هیات دولت و ضوابط و مقررات فنی با ملاحظات ارزیابی زیستی باشد.
