بررسی اثرات فرونشست در منطقه بادرود/ بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی علت اصلی
کارشناس جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری گفت: دشت بادرود در شمال استان اصفهان، حدفاصل کاشان، نطنز، اردستان و دشت کویر ایران واقع‌شده که در سال‌های اخیر پدیده فرونشست به‌طور آرام در آن رخ‌داده و امروزه اثرات آن بیشتر در حال نمود پیدا کردن است.
به گزارش خبرگزاری فارس از نطنز، هر روز اخبار جدیدی از فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور به‌ویژه استان اصفهان به گوش می‌رسد، این پدیده به دشت‌های بادرود نیز رسیده است.
عبدالعظیم شکاری مسؤول انجمن حافظان محیط‌زیست بادرود با انتشار فیلمی از بازدید خود از مناطق کویری بادرود اظهار کرد: دیگر نام این پدیده فرونشست نیست و باید به آن چاه‌نشست یا چاله‌نشست بگوییم و عامل اصلی آن برداشت بی‌رویه آب از زمین است.
خطر پدیده فرونشست شاید بیش از زلزله باشد
سعید صالحیان کارشناس جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری در این خصوص اظهار کرد: نشست یا فرونشست زمین پدیده‌ای است که عمدتاً در اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد و در اثر آن سطح زمین به‌صورت تدریجی و در برخی موارد به‌صورت ناگهانی فرو می‌نشیند، این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و باعث تأثیر روی الگوی جریان آب زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل‌خیزی مناطق می‌شود.
وی افزود: خطر پدیده فرونشست شاید بیش از زلزله باشد، زیرا وقتی در شهری زمین‌لرزه رخ دهد بعد از چند سال بالأخره بازسازی می‌شود، اما شهری که در اثر فرونشست از بین برود و آب‌خوانش تخلیه شود دیگر با هیچ انرژی و سرمایه‌گذاری بازسازی نمی‌شود، حفر بی‌رویه غیراصولی و غیرکارشناسی چاه‌های آب و پمپاژهای گسترده منابع آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر صدمات و خسارات فراوانی را بر مخازن و منابع آب‌های زیرزمینی به عنوان منبع اصلی آب کشور وارد کرده است.
صالحیان تصریح کرد: دشت بادرود در شمال استان اصفهان، حدفاصل کاشان، نطنز، اردستان و دشت کویر ایران واقع‌شده که در سال‌های اخیر پدیده فرونشست به‌طور آرام در آن رخ‌داده و امروزه اثرات آن بیشتر در حال نمود پیدا کردن است؛ امروز کمتر ساختمان با عمر بیش از ۲۰ سال می‌توان یافت که شکاف و ترک‌هایی بر سقف و دیوارش نباشد، به‌گونه‌ای که به مسأله‌ای عادی تبدیل‌شده، گویی که هر ساختمانی با چند سال عمر باید ترک‌خورده یا شکاف بردارد!
این کارشناس جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری اذعان کرد: اگر بخواهیم به ریشه‌های آن پی ببریم باید سراغ آب برویم، علت اصلی فرونشست در دشت بادرود بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و خالی شدن ذخیره سفره آب زیرزمینی منطقه بوده است؛ افراد مسن تعریف می‌کنند که در جاهای مختلف منطقه حتی با حفر یکی دو متر زمین به آب می‌رسیده و یا روزهای آینده از آب پر می‌شده ولی اکنون در برخی چاه‌ها خشکی به حدی رسیده که حتی با هزینه‌های فراوان و حفر چند صد متری هم چاه دیگر آبی ندارد.
وی خاطرنشان کرد: طبق پژوهش انجام‌شده بر روی منابع آب بادرود و طبق آمارها، در دهه ۱۳۶۰-۱۳۵۰ میانگین سطح آبدهی چاه‌ها حدود ۳۰-۱۰ متر بوده ولی این میزان فقط طی چند دهه برداشت بی‌رویه آب به ۲۵۰-۲۰۰ متر رسیده است؛ برداشت بی‌رویه از آب زیرزمینی با حفر و بهره‌برداری از چاه‌های متعدد و بالاتر از ظرفیت منطقه، به‌صورت مجاز و غیرمجاز، موجب تخلیه سفره آب زیرزمینی منطقه شده است.
صالحیان گفت: اوج حفر این چاه‌ها به سال ۶۱-۱۳۵۹ می‌رسد، در سال‌های اخیر عمق آبدهی چاه‌ها خود نشان از وضعیت آب زیرزمینی منطقه می‌دهد، وقتی آب زیرزمینی برداشت می‌شود این منافذ خالی بخش زیرین زمین، خود منشأ نشست خوردن زمین می‌شود؛ به‌مرور با برداشت آب از سفره‌ها و خالی شدن فضای زیرزمین، فرونشست زمین هم افزایش می‌یابد.
این کارشناس جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری ادامه داد: برداشت بی‌رویه از آبخوان بادرود باعث شده میزان فرونشست در دشت بادرود حتی به سالانه ۲۰ سانتیمتر هم برسد که فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر در حال رقم خوردن است؛ در کشورهای مختلف حتی بروز نشست یک سانتی‌متری بحرانی تلقی شده و سعی در جلوگیری از آن دارند ولی در این نقطه از کشور عددهای شگفت‌انگیزی ثبت‌شده ولی تاکنون اقدام عملی برای جلوگیری از آن به عمل نیامده است؛ علاوه بر فرونشست و پیامدهای جبران‌ناپذیر آن، با بسته شدن فضای ورودی آب‌ها به سفره زیرزمینی، حتی با بارش بیشتر هم این آب قادر به‌اضافه شدن در سفره زیرزمینی نخواهد بود، این یعنی مرگ دشت از نظر آبی برای همیشه.
فرونشست‌ها بازگشت‌پذیر نیستند
وی گفت: حتی اگر شرایط تغذیه و جبران کسری مخزن را داشته باشیم، پدیده برگشت فرونشست امکان‌پذیر نیست زیرا چیدمان ذرات آبخوان در زمان فرونشست برهم می‌خورد؛ ذرات آبخوان در زمان تشکیل خود، آرایش خاصی دارند که فرونشست این چیدمان را برهم می‌زند، یعنی حتی اگر بارندگی طی چند سال مداوم افزایش پیدا کند، شکل زمینی که به دلیل فرونشست تغییر پیداکرده و منافذ آن بسته‌شده به حالت اول بازنگشته و در بیشتر موارد جلوی ورود آب به آبخوان پیشین نیز گرفته می‌شود.
صالحیان همچنین بیان کرد: همراه با افت شدید سطح آب زیرزمینی در دشت بادرود که نتیجه خشکسالی دهه‌های اخیر و افزایش برداشت از آب‌های زیرزمینی بوده است، نشست زمین در نقاط مختلف بادرود مشاهده شده که در صورت تداوم برداشت‌های بی‌رویه و کاهش آب ورودی و خروجی آبخوان، می‌توان پیش‌بینی کرد که فرونشست‌های شدیدتر و عمیق‌تری در منطقه رخ دهد؛ با توجه به آسیب فراوان این پدیده که تحت عنوان «زلزله خاموش»، «سرطان پوسته زمین» و «بمب ساعتی بی‌صدا» از آن یاد می‌شود، باید توجه لازم در این زمینه و اقدامات پیشگیرانه در این راستا مدنظر متولیان امر قرار گیرد.
این کارشناس جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری گفت: نحوه ناصحیح مدیریت منابع طبیعی و مدیریت منابع آب باعث شده است تا ناپایداری منابع آب، به‌طور جدی حیات سرزمینی را تهدید کند؛ با توجه به خشک‌سالی‌های پی‌درپی و امکان تداوم این شرایط طی سال‌های آینده، اگر قرار بر رهایی کشور از مسأله ورشکستگی آب باشد راهی جز تغییر در نوع مدیریت منابع آبی وجود ندارد، در وضعیت کنونی دشت‌های کشور در هر دو بعد ورودی آب و برداشت آن دچار چالش جدی است.
وی تصریح کرد: از جمله پیامدهای کوتاه‌مدت فرونشست در تأسیسات انسانی می‌توان به مواردی چون ایجاد شکاف و گودال در سطح زمین، آسیب به سازه‌های انسانی، ساختمان‌ها و راه‌ها، راه‌آهن، تخریب لوله‌ها، فرورفتگی، کج شدن ساختمان‌های بلند، بالا آمدن لوله، تغییر شیب رودخانه‌ها و جاده‌ها، ریزش جداره چاه‌ها، تغییر شیب زمین، افزایش سیل‌خیزی، آسیب دیدن تأسیسات کشاورزی، انهدام و شکستگی پل‌ها اشاره کرد.
نرخ فرونشست زمین در بادرود بالاست
محمدعباس ظریفی فرماندار شهرستان نطنز نیز با تأکید بر تقدم انجام اقدامات پیشگیرانه در حوزه مدیریت بحران گفت: پیشگیری بهتر از درمان است، بنابراین همه دستگاه‌های عضو ستاد باید توجه و همت خود را معطوف انجام اقدامات پیشگیرانه کرده و با تهیه و اجرای طرح‌های مطالعاتی بر پایه توجه به سوابق و تجربیات حاصل از حوادث و سوانح قبلی و اصول علمی امنیت خاطر را برای مردم خونگرم خطه کویری شهرستان در منطقه بادرود به ارمغان بیاورند.
وی توجه بیشتر به مسأله فرونشست زمین در منطقه بادرود را از مسؤولان مربوطه خواستار شد و تصریح کرد: بر اساس مطالعات صورت گرفته نرخ فرونشست زمین در دشت بادرود ۱۲ الی ۱۶ سانتیمتر در سال برآورد شده که در اثر برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و تخلیه آبخوان‌ها ایجادشده که اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی آب، اجرای طرح‌های آبخیزداری و پخش سیلاب، اجرای طرح‌های تغذیه آبخوان‌ها، نظارت بیشتر بر مصارف در حوزه‌های کشاورزی، صنعت، شرب، بهداشت و… و برخورد با متخلفان و پلمب کردن چاه‌های غیرمجاز می‌تواند جلوی تشدید نرخ فرونشست را گرفته و از مخاطرات ناشی از زلزله خاموش نیز جلوگیری کند.
ظریفی همچنین کوتاهی برخی از مدیران را در انجام امور مربوطه نابخشودنی دانست و ابراز کرد: دوره مسامحه گذشته و قطعاً با مسؤولانی که از انجام اقدامات لازم در حوزه مدیریت بحران استنکاف کرده و حفظ امنیت مردم را نادیده بگیرند برخورد خواهد شد.
