سه‌گانه فرونشست
قسمت عمده آب‌های شیرین به صورت آب زیرزمینی ذخیره شده است. برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی به واسطه افزایش جمعیت و استخراج آن جهت اهداف کشاورزی، صنعتی و مصارف خانگی، ازجمله مسائلی است که طی سال‌های اخیر زمین را درمعرض خطر فرونشست قرار داده است.
به گزارش خبرنگار ایمنا، طی چهار دهه اخیر در کشور ما فشار بسیار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد شده و این منابع تخلیه شده است. تخلیه منابع آب زیرزمینی موجب ایجاد یک نوع خشکسالی مصنوعی شده که منجربه فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور شده است؛ فرونشست‌هایی که موجب وارد آمدن خسارت‌های سنگینی خواهد شد و تنها ناشی از مدیریت نادرست منابع آبی است.
فرونشست به دلیل استفاده بیش از حد از آب‌های زیرزمینی در دشت‌های اصفهان، شیراز و همدان ایجاد شده است. صنعت این سه شهر از نظر مصرف آب، بسیار پر مصرف بوده و این امر به تدریج موجب کاهش سفره‌ها و آب‌های زیرزمینی شده است؛ لذا با کاهش آب‌های زیرزمینی، در زیرزمین خلأ ایجاد شده و به تدریج با کاهش مخزن آب، چاله‌های فرونشست‌ها پدید خواهد آمد. برای بررسی بیشتر فرونشست در اصفهان با صدیقه تقی‌پور، دکترای زمین‌شناسی به گفت‌وگو پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
آیا عامل اصلی فرونشست زمین گسل است؟
خیر؛ گسل عامل اصلی و اولیه فرونشست زمین نیست. کمبود میزان بارندگی، خشک شدن زاینده‌رود، خشک شدن رودخانه‌های سطحی، از بین رفتن آب‌های سطحی، استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی طی دو دهه اخیر و تخلیه منابع آب‌های زیرزمینی از عوامل فرونشست زمین در اصفهان است. همان‌گونه‌که در اصفهان استفاده بی‌رویه از آب موجب فرونشست می‌شود در جنوب کشور نیز استفاده زیاد از منابع نفت و گاز باعث فرونشست زمین می‌شود.
حفر چاه آب چه میزان در فرونشست زمین مؤثر است؟
حفر چاه آب در زمین برای استخراج، بعد از گذشت زمان موجب تخلیه شدن سفره‌های آب زیرمینی می‌شود. احیای مجدد این سفره‌های زیرزمینی به بارش‌های مکرر باران نیاز دارد. با توجه به اینکه اصفهان به یک ناحیه بیابانی تبدیل شده و بارش باران در این منطقه خیلی کم است، در نتیجه احیای مجدد سفره‌های آب زیرزمینی امکان‌پذیر نیست. در مکان‌هایی که چاه حفر شده است، زمانی که آب چاه به‌طورکامل استخراج شد، درون زمین حفره بزرگ ایجاد می‌شود که حدود ۱۰۰ یا ۲۰۰ متر عمق دارد و اگر روی زمین جاده یا خانه وجود داشته باشد، بعد از مدتی این حفره در اثر وزن و فشار لایه‌های بالایی نشست می‌کند و موجب فرونشست زمین می‌شود.
دلیل ایجاد گسل چیست؟
برخورد صفحه‌ها و ورقه‌های پوسته زمین با یکدیگر موجب ایجاد آتش‌فشان، گسل و زلزله می‌شود. گسل عامل اصلی فرونشست زمین نیست؛ زمانی که درون زمین تخلیه شود، در عمق ۲۰۰ متری زمین حفره بزرگی ایجاد می‌شود و اگر گسل‌ها در نقاطی باشد که پوسته زمین شکسته شده یا ترک دارد، در این قسمت‌ها پوسته ضعیف‌تر است. در مناطقی که گسل ایجاد شده است، اگر زلزله با شدت ضعیف نیز رخ دهد به دلیل توخالی بودن زمین، فرونشست ناگهانی زمین اتفاق می‌افتد.
آیا دلیل همسطح‌شدن خانه‌های قدیمی در قارنه اصفهان فرونشست زمین است؟
بله؛ در قارنه اصفهان فرونشست زمین به راحتی قابل مشاهده است. برج‌های قدیمی و خانه‌های کاه‌گلی کاملاً با خیابان هم‌سطح شده است. در قارنه به‌دلیل استفاده بی‌رویه آب در گذشته، شاهد تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی هستیم که همین موضوع، موجب شده طی ۱۰ سال اخیر زمین این منطقه با فرونشست روبه‌رو شود. همان‌گونه‌که قبلاً ذکر شد دلیل اصلی فرونشست زمین گسل نیست؛ بلکه استفاده بی‌رویه از منابع زیرزمینی آب باعث شده در قارنه پدیده فرونشست رخ دهد.
چرا آب اصفهان درحال‌حاضر شور است و باید از دستگاه تصفیه استفاده شود؛ درصورتی‌که قبلاً این‌گونه نبوده است؟
کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی در اصفهان موجب شوری آب در این استان شده است. هر چه سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر تخلیه و بیشتر از حجم آب آن کم شود، شورتر می‌شود و املاح بیشتری درون خود حل می‌کند. هرچه ازسفره‌های آب زیرزمینی بیشتر استفاده کنیم، احتمال فرونشست زمین نیز بالاتر می‌رود. ممکن است تا پنج سال آینده آبی برای استفاده مردم باقی نماند. جنگ بعدی مردم بر سر نفت نیست بلکه جنگ آب است.
چه ارتباطی بین احیای سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش احتمال فرونشست وجود دارد؟
درحال‌حاضر منابع آب زیرزمینی اصفهان رو به اتمام است و هر لحظه ممکن است فرونشست زمین اتفاق بیفتد؛ زیرا سفره‌های آب زیرزمینی خالی شده است. درصورتی‌که بتوانیم مصرف آب را کنترل و با کم‌آبی سازگار شویم، این فرصت به زمین داده می‌شود که بارندگی‌ها به زمین نفوذ و سفره‌های آب زیرزمینی مجدداً احیا شود؛ درنتیجه احتمال فرونشست نیز کم می‌شود.
چه پیشنهادی برای جلوگیری مصرف بی‌رویه آب دارید؟
برداشت بی‌رویه از منابع آب، الگوی مصرف نادرست، مصرف غیراستاندارد در کشاورزی و صنعت و به صورت کلی لذت بردن از هدر دادن آب، فرهنگ نادرستی است که متأسفانه رواج یافته است. تنها راه برون‌رفت از مشکل کم‌آبی، تصحیح الگوی مصرف آب است.
