تشدید بیابان‌زایی در کشور/ آیا سیاست‌های آبی بازنگری می‌شود؟
در حالی ایران با تشدید بیابان‌زایی روبروست که طبق برنامه ششم توسعه باید در بیش از یک میلیون هکتار عملیات بیابان‌زدایی صورت گیرد ولی میزان پیشرفت در این حوزه بسیار کمتر بوده است. در این میان کارشناسان راهکارهایی مانند خودداری از سدسازی غیراصولی و اصلاح سیاست‌های مدیریت منابع آب و خاک را ارایه داده‌اند.
به گفته پرویز گرشاسبی – معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری – طبق برنامه ششم توسعه باید در یک میلیون و ۱۴۰ هزار هکتار از بیابان‌های کشور اقدامات بیابان‌زدایی صورت می‌گرفت اما تاکنون فقط ۳۵۰ هزار هکتار آن محقق شده است.
وضعیت بیابان‌زایی در ایران
براساس آخرین اعلام سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، حدود ۲ میلیارد تن در سال فرسایش خاک در ایران رخ می‌دهد درحالی‌که به‌طور متوسط در اقلیم خشک و بیابانی ایران ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تشکیل شود.
براساس اطلس مناطق بیابانی نیز بیش از ۸۸ درصد از کشور می‌تواند تحت تاثیر بیابان‌زایی قرار گیرد و مطابق بررسی سال ۲۰۱۸، ۳۷ میلیون هکتار از عرصه کشور در معرض تخریب سرزمین قرار دارد و ۲۳ درصد مساحت کل کشور در معرض تخریب با شدت کم یا زیاد است. شدت تخریب کم یا زیاد نیز براساس شاخص‌های کنوانسیون بین المللی بیابان‌زدایی و مقابله با خشکسالی یعنی کاهش پوشش گیاهی و کاهش حاصلخیزی خاک و …تعیین می‌شود.
همچنین ۲۲ استان کشور با ۲۹.۵ میلیون هکتار وسعت در ۱۸۷ منطقه، تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارد و ۲۳۷ کانون بحران به وسعت ۱۳ میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار وجود دارد و بر اثر هجوم شن‌های روان سالانه ۳ هزار میلیارد ریال به زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و کشاورزی و دیگر بخش‌ها خسارت وارد می‌شود.
عوامل موثر بر تشدید بیابان‌زایی؛ از فقدان برنامه جامع تا سدسازی غیر اصولی
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها ریشه بروز این بحران را در عدم تعادل میزان آب قابل دسترس و مصرف آن و فقدان یک برنامه جامع در حوزه مدیریت پایدار منابع آب و خاک و فقدان رویکردهای مبتنی ارتقای تاب آوری و سازگاری با کم آبی می‌داند.
به گفته برخی دیگر از مسوولان از جمله پرویز گرشاسبی – معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور – «سدسازی غیر اصولی» از عوامل مهم بیابان‌زایی در ایران است.
وی تاکید می‌کند: چنانچه تغییری در سیاست‌های فعلی رخ ندهد و ما همچنان با گسترش سدسازی‌ها، افزایش سطح زیر کشت و عدم مدیریت آب در کشور مواجه باشیم، در آینده‌ای نزدیک نه تنها به سمت بیابانی شدن حرکت خواهیم کرد بلکه دشت‌های بزرگ و تولیدی کشور نیز از چرخه خارج خواهند شد.
گرشاسبی یکی از عوامل مهم در فرسایش خاک در ایران مرتفع بودن سرزمین ایران می‌داند و می‌گوید: متوسط ارتفاع کشور ۱۲۵۰ متر از سطح دریاهای آزاد است. شیب تند و عوامل انسانی به‌ویژه بهره‌برداری بیش از حد از سرزمین در مراتع، جنگل‌ها، اراضی کشاورزی آبی و دیمی و بیابان از دیگر دلایل فرسایش بالای خاک در ایران هستند.
وی تصریح می‌کند: به متاسفانه طی دهه اخیر به دلیل اعمال سیاست‌های اشتباه در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی و در مجموع به دلیل تغییر اقلیم و دخالت‌های انسانی حدود یک میلیون هکتار کانون گرد و غبار فعال به آمار بیابان‌های کشور افزود شده است.
از سویی دیگر جهانگیر پرهمت – عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری – در گفت و گو با یک برنامه رادیویی با اشاره به اینکه بیابان‌زایی ناشی از فعالیت‌های انسانی در محیط بدون توجه به توزیع منابع آبی است، تصریح می‌کند: اگر مناطق دارای جریانات سطحی مانند تالاب‌ها و دریاچه‌ها به‌دلیل استفاده از منابع آبی دچار کاهش سطح آبی شوند تبدیل به مناطق بیابانی خواهند شد.
این عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وابستگی شدید دامداران به مرتع و سدسازی بدون توجه به مدیریت آب را از دیگر عوامل بیابان‌زایی برشمرد.
تبعات بیابان‌زایی
رضا سیاه منصور – عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور – بیابان‌زایی و کاهش مساحت بافت جنگلی را سبب تولید ریزگرد – که یکی از مشکلات اصلی کشور است – ذکر و اظهار می‌کند: این ریزگردها علاوه بر اینکه به‌طور مستقیم باعث کاهش کیفیت هوا می‌شوند، با کاهش کیفیت نور و قابلیت جذب آن روی برگ گیاهان از یک طرف و اختلال در گرده افشانی و تخلیه بار الکتریکی هرچند با ولتاژ بسیار کم از طرف دیگر، توانایی باروری گیاهان را کاهش می‌دهند علاوه بر آن با تغییر در بافت خاک و برهم زدن تعادل شیمیایی آن، خاک را دستخوش تغییر اساسی می‌کنند که متاسفانه این تغییرات در جهت منفی رخ می‌دهد.
جعفریان – مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها – نیز می‌گوید: با توجه به بروز خشکسالی اخیر آسیب‌پذیری ناشی از فرسایش بادی تشدید شده است و می‌تواند در مناطقی نظیر دشت سیستان و خوزستان موجب بروز زودهنگام طوفان‌های ماسه‌ای و گرد و غبار در سال جاری و افزایش شدت و فراوانی این طوفان‌ها شود.
راهکارهای کاهش بیابان‌زایی در کشور
مسعود منصور – رییس سازمان جنگل‌ها – با اشاره به تدوین سیاست حفظ و مدیریت مناطق احیا شده می‌گوید: این سیاست‌ها به تصویب شورای عالی جنگل‌ها رسید و به تمام استان‌ها ابلاغ شد و از آن زمان مدیریت مبتنی بر مشارکت جوامع محلی با کاربری‌های متجانس مانند اکوتوریسم بیابانی، پرورش شتر، نیروگاه‌های بادی وخورشیدی را در این سیاست مشخص کردیم.
وی ادامه می‌دهد: سال گذشته سامانه ثبت تجارب موفق در حوزه بیابان‌زدایی افتتاح شد و طی این یک سال ۹۵ تجربه از اشخاص مختلف اعم از کارکنان و بازنشستگان این سازمان و دانشگاهیان در این سامانه بارگذاری شد که رویکرد بسیار خوبی بود.
وحید جعفریان – مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها – معتقد است: جلوگیری از تخریب سرزمین و بیابان‌زایی می‌بایست به عنوان یک اولویت در دستور کار برنامه‌ریزی‌های ملی و استانی قرار بگیرد و مدیریت پایدار سرزمین با بهره‌گیری از الگوهای مدیریت یکپارچه، مشارکت واقعی جوامع محلی و همکاری موثر دستگاه‌های اجرایی به‌ویژه همکاری وزارت نیرو فراهم می‌شود.
به گفته او در حال حاضر روش‌های احیای مناطق بیابانی بر اساس الگوی پیشگیری از عوامل تخریب و اجرای پروژه‌هایی چون نظیر قرق و کنترل چرای دام ، توسعه گونه‌های بومی سازگار و استفاده از روش‌های مدیریت هرزآب در قالب برنامه‌های مشارکتی متمرکز است اما پایداری و دوام این گونه اقدامات در مقابل فرسایش بادی در گرو سلسله عوامل بیرونی است که در صورت عدم کارایی و عملکرد نامناسب مدیریت منابع آب و خاک، پوشش گیاهی و اکوسیستم‌های حساس مناطق بیابانی اولین قربانی خواهند بود.
سید نقی عزیزی – معاون فنی اداره منابع طبیعی استان تهران- هم ضمن اشاره به برخی طرح‌های انجام شده برای مقابله با بیابان‌زایی به ضرورت اجرای طرح‌های اصلاحی و احیایی مانند نهال‌کاری و بوته‌کاری، افرایش پوشش گیاهی و افزایش ضریب نفوذ آب باران و کاهش روان‌آب، احداث بادشکن‌های زنده و غیر زنده در مناطق باد خیز تاکید می‌کند: این اقدامات به‌تنهایی نمی‌توانند اثربخش باشد بنابراین لازم است راهکارهای دیگری از جمله کاهش چرای دام در مراتع حساس و کم‌پوشش و فرهنگ‌سازی در جهت کاهش فشار بر اراضی حساس و کم بارش و دارای اقلیم خشک و شکننده در میان آحاد جامعه صورت گیرد.
وی معتقد است: اجرای این راهکارها نیازمند این است که همه از مسوولان عالی‌رتبه و تصمیم‌ساز گرفته تا دامداران و بهره‌برداران، ساکنان بومی و عشایر و بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی با استفاده از توان مالی دولتی با یکدیگر همکاری و تعامل لازم را داشته باشند.
هوشنک جزی – مدیرکل دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور- اجرای طرح‌های آبخیزداری با هدف حفاظت از آب، خاک و جلوگیری از سیلاب، جلوگیری از بیابان‌زایی را بر کاهش میزان فرسایش خاک و افزایش نفوذ آب در خاک اثرگذار می‌داند.
پرهمت به ظرفیت‌های اشتغال‌زایی در بیابان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: استفاده از ظرفیت اشتغال‌زایی در بیابان‌ها می‌تواند از بهره‌برداری‌های بیش از حد – که منجر به بیابان‌زایی می‌شود – جلوگیری کند.
