خشکسالی؛ عامل اصلی فرونشست در ایران/ ۳۰ استان کشور در خطر فرونشست قرار دارد
فرونشست زمین یک موضوع جهانی است که تهدید بزرگی برای بسیاری از کشورها از جمله ایران محسوب می‌شود و هم اکنون نیز شاهد فرونشست زمین در ۳۰ استان کشور هستیم.
هرچند هم‌اکنون فرونشست یک موضوع ملی است و در اغلب دشت‌های کشور رخ می‌دهد اما وقوع آن در پایتخت بحرانی‌تر است و می‌تواند پیامدها و خسارت‌های مالی و جانی بسیار زیادی به دنبال داشته باشد. چندی پیش یکی از موسسات تحقیقاتی گزارشی پیرامون وضعیت بحرانی فرونشست زمین در تهران منتشر و آن را به بمب ساعتی تشبیه کرد.
مهدی زارع، استاد و عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در خصوص علت چرایی ایجاد فرونشست و پیامدهای آن می‌گوید «فرونشست زمین زمانی اتفاق می‌افتد که مقدار زیادی آب زیرزمینی از انواع خاصی از سنگ‌ها مانند رسوبات دانه‌ای خارج شود. رسوبات فشرده می‌شوند زیرا آب تا حدی مسوول نگه داشتن لایه‌های رسوبی زمین است. هنگامی که آب خارج می‌شود، سنگ‌ها به خودی خود می‌افتند.»
فرونشست زمین در اثر فعالیت‌های انسانی نیز عمدتا در اثر حذف آب‌های زیر سطحی ایجاد می‌شود. موارد دیگری مانند تراکم سامانه آبخوان، زهکشی خاک‌های آلی، استخراج از معادن زیرزمینی، تراکم آبشناختی، فشردگی طبیعی، چاله‌های زیرین و ذوب شدن یخبندان دائمی نیز وجود دارد که می‌تواند باعث فرونشست زمین شود.
به گفته وی «تراکم خاک‌ها در برخی از سامانه‌های آبخوان می‌تواند با پمپاژ بیش از حد آب‌های زیرزمینی همراه باشد که تاکنون بزرگ‌ترین علت فرونشست است. پمپاژ بیش از حد چنین سامانه‌های آبخوان منجر به نشست دائمی و خرابی‌های زمینی مربوطه شده است. در برخی از سامانه‌ها، هنگامی که مقدار زیادی آب پمپ می‌شود، اندازه و تعداد فضاهای باز منافذ در خاک آب قبلی را کاهش می‌دهد. این می‌تواند منجر به کاهش دائمی ظرفیت ذخیره سازی کل سامانه آبخوان شود.»
فرونشست زمین یک مشکل جهانی است
فرونشست زمین می‌تواند در مناطق وسیعی رخ دهد. این پدیده برای همه کشورهایی مانند ایران یک خطر بزرگ و مهم محسوب می‌شود. برای مثال در برخی از ایالت‌های آمریکا مانند کالیفرنیا و تگزاس که با بحران آب مواجهند، نیز خطر فرونشست وجود دارد.
استاد و عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی می‌گوید «چند دهه پمپاژ آب‌های زیرزمینی برای آبیاری باعث افت زمین و سطح آن در مناطق فرونشست شده است؛ سطح آب اکنون نسبت به نیم قرن پیش چند متر تا چند ده متر پایین‌تر است. فرونشست زمین یک مشکل جهانی است. در ایالات متحده، کالیفرنیا، یکی از مکان‌هایی که فرونشست زمین قابل‌توجهی را تجربه کرده است. در آمریکا در ایالات متحده، بیش از۴۵ هزار کیلومتر مربع در ۴۵ ایالت مستقیما تحت اثر فرونشست قرار گرفته است. بیش از ۸۰ درصد از فرونشست‌های شناسایی شده در آمریکا به دلیل بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی رخ داده و بهره‌برداری روزافزون منابع زمین و آب تهدیدی برای تشدید مشکلات فرونشست زمین و ایجاد مشکلات جدید است.»
در بسیاری از مناطق خشک و در مناطق مرطوب‌تر که سنگ کف قابل‌انحلال مانند سنگ آهک، گچ یا نمک قرار گرفته است، فرونشست زمین اغلب از پیامدهای محیط زیستی و با فروچاله نیز همراه می‌شود. پدیده فرونشست در شهر مکزیکو سیتی نیز اتفاق می‌افتد؛ برداشت طولانی مدت آب‌های زیرزمینی باعث فرونشست قابل‌توجه زمین و فشردگی سامانه آبخوان مربوطه این شهر شده و به ساختمان‌های تاریخی آسیب رسانده، بزرگراه‌ها و آب‌رسانی و زهکشی فاضلاب را مختل کرده است. برخی از ساختمان‌ها نیز ناامن شناخته شده و بسیاری نیاز به تعمیر دارند.
وضعیت بحرانی ۴۲۰ دشت ایران
استاد و عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در خصوص علت ایجاد فرونشست در ایران می‌گوید «فرونشست زمین به دلیل خشکسالی و بهره‌برداری گسترده از آب زیرزمینی هم اکنون مشکل مستقیم حدود یک سوم از جمعیت ایران است. فرونشست در ایران و به ویژه در تهران دقیقا با برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی مرتبط است چرا که کاهش سطح آب باعث تغییر خاک و نهایتا نشست زمین می‌شود.»
سالانه حدود ۴ میلیارد متر مکعب آب از حدود ۵۰ هزار چاه عمیق استخراج می‌شود که طبق برآوردها حدود ۲۰ هزار مورد از آنها غیرقانونی هستند. همچنین در ۳۰ استان از ۳۱ استان کشور فرونشست اتفاق می‌افتد. اکثر دشت‌های اصلی، حدود ۴۲۰ تا از ۶۰۹ دشت ایران ممنوعه و در وضعیت بحرانی قرار دارند. این مشکل به ویژه در پایتخت و حومه آن بسیار حاد است زیرا در جنوب غرب تهران و در جنوب شهریار و ملارد سالانه حدود ۳۵ سانتیمتر فرونشست وجود دارد.
به گفته وی «افزایش شدید فرونشست با افزایش شدید کمبود آب همراه بوده است که خود نتیجه تغییرات اقلیمی و همچنین سیستم مدیریت آب ضعیف است. در ایران طی چهار دهه گذشته ۳۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر را از دست داده‌ایم یعنی ۳۵ تا ۴۰ میلیارد متر مکعب استخراج شده است. توسعه گسترده کشاورزی منجر شده که تقریبا ۹۰ درصد از کل مصرف آب ایران برای مصارف کشاورزی استفاده شود. حدود ۸۰ درصد آب کشاورزی از سفره‌های زیرزمینی گرفته می‌شود که میزان آن چندین برابر بیش از میانگین جهان است. بسیاری از آنها به چاه‌های غیرقانونی روی آورده‌اند به طوری که برآورد می‌شود حدود ۳۰ هزار چاه غیرقانونی فقط در پایتخت وجود داشته باشد.»
هشت منطقه پایتخت تحت تاثیر فرونشست هستند
در حال حاضر حدود ۱۰ درصد از مناطق شهری تهران به ویژه در مناطق ۹،۱۰، ۱۷،۱۸،۱۹،۲۰،۲۱ و ۲۲ شهرداری تحث اثر فرونشست زمین هستند. بیشتر از شهرها و روستاهای اقماری در جنوب غربی شهر تحت تاثیر قرار گرفته‌اند. سطوح ناهموار خیابان‌ها، حاشیه‌های متحرک، ترک دیوارها و حتی ساختمان‌هایی که به تدریج بیشتر آسیب می‌بینند از نمادهای فرونشست زمین در تهران هستند.
زارع می‌گوید «طی بازدید من در هفته سوم مرداد و هفته آخر مهر۱۴۰۰ از منطقه غرب و جنوب غربی تهران و شهرهای قدس، ملارد و شهریار نشان داد که هم بهره‌برداری از چاه‌های عمیق ادامه دارد و هم اثرهای فرونشست به بناهای ساخته شده و در حال ساخت در این نواحی به تدریج به صورت برود ترک و کج شدگی در دیوار بناها و شکاف در کف زمین، خیابان‌ها و زمین‌های کشاورزی بیشتر دیده می‌شود.»
کاهش ریسک فرونشست با تدوین برنامه راهبردی ملی
توسعه ناپایدار کشاورزی برای سال‌ها یکی از مسائل توسعه ناپایدار ملی ایران است. دولت‌ها این واقعیت را نادیده گرفته‌اند که آب و هوای خشک ایران و بخش کشاورزی ضعیف است و نباید این گونه ناپایدار توسعه یابد. دولت‌ها راهبردهای مدیریت آب را نادیده گرفته‌اند و از طریق سدسازی به جبران مافات برآمده‌اند. اکنون ایران ۱۹۲ سد دارد که در آب و هوای بیابانی، مقدار زیادی از آب مخزن سدها تبخیر می‌شود. کاهش ریسک فرونشست زمین جز با یک برنامه راهبردی ملی ممکن نیست. استخراج آب‌های زیرزمینی در ارتباط با شهرنشینی و افزایش جمعیت، عامل اصلی فرونشست شدید زمین در شهرهای بزرگ کشور است.
به گفته وی «کشور و جامعه علمی دانش و تخصص لازم را دارد تا بینش و پیامدهای این مشکل را در اختیار مدیران دولتی قرار دهد. با ترسیم نقشه‌های زیر سطحی، نظارت و استفاده از مدل‌های شبیه‌سازی، تصویری از وضع قابل رخداد در آینده ایجاد می‌کنیم که اجازه و امکان می‌دهد تا به جای روش‌های کنونی بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، راه‌های جایگزین‌ها در نظر گرفته شوند. علاوه بر این، محدوده‌های خطرناک از نظر فرونشست زمین مشخص شده تا شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری بر اساس این نقشه‌ها تنظیم شود.»
مدیران دولتی و مردم محلی اغلب نمی‌دانند که فرونشست سطح زمین یک مشکل فوری است. برای متوقف کردن این روند، یک طرز فکر متفاوت و یک رویکرد یکپارچه مورد نیاز است. خاک ریختن روی ترک‌های کششی و شکاف‌های سطحی پاسخی ناکافی به فرونشست زمین است زیرا نمی‌تواند علت اصلی مشکل را برطرف کند از اینرو بر اساس داده‌ها و اطلاعات تهیه شده و اجرای برنامه میان مدت و بلند مدت در دولت سیزدهم ضروری است.
