۱۴۰۰؛ سال توفان‌های شدید گردوغبار
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها: وضعیت دشت‌های خوزستان، سیستان، مناطقی از جنوب، مرکز و شرق استان کرمان مناطقی از هرمزگان و خراسان جنوبی از نظر فرسایش بادی بحرانی است
با رسیدن دامنه خشکسالی به پاییز، سازمان جنگل‌ها پیش‌بینی کرده که امسال گردوغبار شدت می‌گیرد. بر اساس این پیش‌بینی توفان‌های گردوغبار و ماسه با تغییرات زمانی و شدت بیشتری در مناطق مستعد رخ خواهد داد. مطالعات این سازمان نشان می‌دهد ۳۰ میلیون هکتار از عرصه‌های کشور تحت تاثیر فرسایش بادی است و قابلیت وقوع گردوغبار و حرکت شن‌های روان دارد. این در حالی است که دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار می‌گوید طبق مطالعات سازمان حفاظت محیط زیست، شدت این غبار‌ها چندان از حالت متعارف خارج نیست، هرچند با توجه به تهدید غبار از پشت مرز‌های ایران، باید بیش از همه نگران غبار‌های خارجی بود.
در سال آبی گذشته (از ابتدای مهر ۹۹ تا انتهای شهریور ۱۴۰۰) بیشتر مناطق کشور با خشکسالی شدید تا بسیار شدید مواجه بود. ارتفاع کل بارش‌های جوی در این مدت تا نیمه شهریور امسال، فقط ۱۵۵ میلی‌متر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبلش ۵۰ درصد و نسبت به دوره بلند مدت ۵۲ ساله، ۳۵ درصد کاهش یافته است. سازمان هواشناسی پیش از این نیز برای مهر و آبان ۱۴۰۰ کمترین میزان بارندگی در ۵۲ سال اخیر را پیش‌بینی کرده بود. پیش‌بینی‌ها تا اینجا درست از آب درآمده است. بر اساس همین پیش‌بینی‌ها و تجربه کم‌بارشی، وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها به ایسنا گفته با توجه به خشکسالی اخیر پیش‌بینی می‌شود امسال توفان‌های گردوغبار و ماسه‌ای با تغییرات زمانی و با شدت بیشتری در مناطق مستعد رخ دهد.
دشت‌های بحرانی
به گفته مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها دشت خوزستان یکی از مناطق بحرانی است که به‌شدت نسبت به فرسایش بادی آسیب‌پذیر است و دشت سیستان، مناطقی از جنوب، مرکز و شرق استان کرمان، مناطقی از هرمزگان و خراسان جنوبی از دیگر مناطق بحرانی هستند که در معرض خسارات و آسیب‌های جدی ناشی از توفان‌های گردوغبار هستند. او بر همین اساس لازم دانسته که اقدامات عاجلی در این چند استان انجام شود تا بتوان شرایط را برای ادامه حضور مردم در این مناطق فراهم کرد. او همچنین با اشاره به پیش‌بینی وقوع توفان‌ها گفته تمهیداتی برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود را با غنی کردن دانش بومی و استفاده از تجارب و درس‌آموخته‌های سایر کشور‌ها در دستور کار سازمان جنگل‌هاست.
جعفریان علت تشدید توفان‌ها ماسه‌ای را در درجه اول تغییرات اقلیمی دانست و گفت: «خشکسالی شدیدی که در یک سال گذشته بر کشور حاکم بود و گفته شد طی ۵۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده، یکی از علل تشدید توفان‌های ماسه‌ای است که به‌نحوی متاثر از تغییرات اقلیمی است. او با بیان اینکه براساس آخرین مطالعات انجام شده حدود ۳۰ میلیون هکتار از عرصه‌های کشور تحت تاثیر فرسایش بادی هستند، به ایسنا گفته است: «این عرصه‌ها قابلیت وقوع گردوغبار و حرکت شن‌های روان را دارند. ۱۳.۵ میلیون هکتار از این عرصه‌ها به‌لحاظ واقع شدن در عرصه‌های کشاورزی، مناطق سکونتگاهی، جاده‌ها، خطوط ریلی و … به‌عنوان کانون‌های بحران فرسایش بادی شناخته می‌شوند که همه ساله مناطق دورتر را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهند.»
این فقط یک پیش‌بینی است
علی محمد طهماسبی بیرگانی، دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار، اما می‌گوید این فقط یک پیش‌بینی است و اطلاعات دقیقی از وقوع گردوغبار نمی‌توان داشت. او به «گردوغبار متعارفی» اشاره می‌کند که در ذات مناطقی، چون سیستان و بلوچستان و ریگان در کرمان یا بخش‌هایی از خراسان جنوبی است و می‌گوید: «این غبار در بعضی مناطق، با توجه به بستر و جریانات جوی به صورت کوتاه‌مدت، در بعضی فصول بوده و هست، اما حالا با وجود تجربه کم‌بارشی مسئله ما خارج‌شدن این پدیده از حالت نرمال است.»
او به اینکه آیا از شدت‌گرفتن توفان گردوغبار می‌توان مطمئن بود اینطور جواب می‌دهد: «مواردی که درباره وقوع توفان گفته شده، فقط پیش‌بینی است. میزان و شدت آن معلوم نیست. مطالعه دقیقی انجام نشده که بگوییم حتما رخ می‌دهد.» با این همه به گفته او معمولا وقتی خشکی حادث می‌شود، غبار شدت می‌گیرد.
او ادامه می‌دهد: «مطالعاتی که در دوره‌های ۵، ۱۰ و ۱۵ ساله انجام شده نشان می‌دهد در مقایسه با متوسط سالانه، وقوع پدیده گردوغبار در ماه‌ها و فصل‌های مختلف، آنچنان تفاوت زیادی نمی‌کند. اگرچه در ماه‌های جولای و ژوئن (خرداد و تیر و مرداد) مقداری افزایش پیدا می‌کند، اما یکنواخت است.»
طهماسبی بیرگانی این‌ها را می‌گوید و اضافه می‌کند که برای مقابله با این روند در سطح معقول و متعارف اقداماتی در حال انجام است که البته در کوتاه‌مدت تاثیر نمی‌گذارد. «این برنامه‌ها برای این است که پدیده گردو غبار غیرمتعارف نشود و زندگی مردم را با چالش رو‌به‌رو نکند.»
۳۴.۶ میلیون منطقه غبارخیز
ستاد ملی مقابله با گردوغبار آیین‌نامه جدید را اصلاح کرده و عبارت مقابله را به «مدیریت و پیشگیری و هماهنگی» تغییر داده، چون معضل اصلی‌اش در این مدت هماهنگی برای اثربخشی اقدامات بوده است. دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار می‌گوید: «بعد از اینکه در ستاد ملی مقابله با گردوغبار مناطق را به طور کامل و با یک مدل یکسان در سراسر کشور مطالعه کردیم، به عدد ۳۴.۶ میلیون هکتار مناطق غبارخیز رسیدیم که باید برای آن‌ها برنامه داده می‌شد. متعاقب آن یک برنامه ۱۰ ساله‌ای که از ۱۴۰۰ شروع می‌شود و منتهی به ۱۴۱۰ است برای تمامی این مناطق و همه دستگاه‌ها یک برنامه عمل داخلی تدوین و به کارگروه‌های استانی ابلاغ کردیم تا پیگیری کنند و در دستور کار اجرا بکذارند.»
به گفته او مناطق غبارخیز در ۲۳ استان پراکنده بوده و ۵-۶ استان هم متاثر از غبار برون‌مرزی است. با تدوین برنامه‌ها برای افق ۱۰ ساله، کارگروه‌های استانی هم ارتقا داده شده و زیر نظر معاونت استانداری قرار گرفته‌اند تا به برنامه‌ها اعتبار تخصیص دهند و ضمانت اجرایی داشته باشد. از سوی دیگر در چهار سال گذشته در دو میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار از کانون‌ها عملیات اجرایی انجام شده؛ اعم از مناطق زیر نظر سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها. طهماسبی بیرگانی می‌گوید حتی در یک سال و دو سال روی اراضی کشاورزی هم همکاری مشترکی با وزارت کشاروزی انجام شده است. اما برنامه ۱۰ ساله، مفصل و مکان‌محور است. بر اساس توضیح او حالا مشخص است در کدام استان‌ها و چه منطقه‌ای باید اقداماتی انجام داد. «این کار‌ها الزاما کار‌های مقابله‌ای و عملیاتی نیست. بحث‌های هشدار و پیشگیری و عملیات اصلاحی مثل مدیریت چرا، قرق، خارج کردن تعداد دام اضافی در مناطق بیابانی هم مطرح است، چون این‌ها بر اضمحلال سرزمین تاثیر دارند.»
کانون‌های غبار دور تا دور ایران
مطالعات سازمان حفاظت محیط زیست نشان می‌دهد که شدت غبارخیزی کشور‌های اطراف بسیار بیشتر از کانون‌های داخلی است و به همین دلیل است که وقتی از کانون‌های خارجی متاثر می‌شویم، پدیده گردوغبار با شدت و مدت‌زمان بیشتری روی می‌دهد. این سازمان از سوی دیگر مدعی است که کانون‌های داخلی را سامان داده و حالا باید روی کانون‌های برون‌مرزی گردوغبار و همکاری‌های مشترک با کشور‌های همسایه کار کند.
طهماسبی بیرگانی هم می‌گوید باید نگران غبار خارجی بود. او توضیح می‌دهد که برنامه‌های اجرا شده برای کانون‌های داخلی غبار، در مقیاسی کوچکتر و در سطح بیشتر برای کنترل غبار خارجی در حال انجام است و درباره آن توضیح می‌دهد: «برای کشور‌هایی که بر سرزمین ما تاثیر می‌گذاشتند و درباره کانون‌های غبار آن‌ها مستندات علمی نداشتیم کاری را شروع کردیم و کل منشا‌ها را شناسایی کردیم. بر اساس مطالعات ما در ۲۱ کشور اطراف ما، ۳۰۰ میلیون هکتار کانون غبار وجود دارد که بر کشور اثر می‌گذارند.» به گفته دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار این کشور‌ها به ترتیب اهمیت سطح و شدت شامل عربستان، عراق، ترکمنستان سوریه امارات متحده عربی و سایر کشور‌های عربی و افغانستان و پاکستان در شرق است.
او با اشاره به این کشور‌ها می‌گوید دور تا دور ایران کانون‌های غبار پراکنده است و جریانات هم آن‌ها را به سمت ایران هدایت می‌کند. حالا بر اساس این ۳۰۰ میلیون هکتار کانون خارجی، برنامه عمل تعیین شده که هنوز چاپ نشده و سازمان حفاظت محیط زیست در حال ترجمه نتایج آن است. طهماسبی بیرگانی توضیح می‌دهد: «در این برنامه دو عمل زیرمنطقه‌ای تهیه کردیم، یکی برای شرق و دیگری برای شمال شرق. در این برنامه‌ها پیش‌بینی کرده‌ایم که ایران، افغانستان، پاکستان و ترکمنستان و ازبکستان در یک برنامه و کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس؛ از سوریه و عراق گرفته تا کشور‌های عربستان و سایر کشور‌های عربی در برنامه عمل دیگر قرار بگیرند. برنامه شرق و شمال شرق را با اسکپ (SCAP) و کشور‌های عربی را از طریق اسکوا (ESCWA) پیگیری می‌کنیم.»
