پیامد‌های احتمالی سوانح زلزله شدید در محدوده تهران
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم در سخنانی به مطالعه ریسک زلزله در ایران با نگاهی به پیامد‌های احتمالی سوانح زلزله شدید در محدوده تهران پرداخت.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما به نقل از روابط عمومی فرهنگستان علوم؛ آقای دکتر مهدی زارع در سخنانی اظهار داشت: فلات ایران تحت اثر زمین ساخت فعال نوار آلپ-هیمالیا بین ورقه‌های زمین‌ساختی اوراسیا و عربستان واقع شده است. این فلات به عنوان یکی از مناطق لرزه خیز جهان شناخته می‌شود و هر ساله با زمین لرزه‌های مختلفی روبرو می‌شود. شرایط فعال زمین‌ساختی، گسل‌های مختلف و جمعیت زیاد در مناطق زلزله‌خیز، تحلیل خطر و ریسک لرزه‌ای را ضروری می‌سازد.
به منظور بررسی وضعیت لرزه‌خیزی و پراکندگی زمین لرزه‌ها در ایران، ابتدا باید ساختار زمین‌ساختی، محیط ساختاری و گسل‌های فعال کشور را در نظر بگیریم. لرزه‌خیزی و مخرب‌ترین زمین لرزه‌های گذشته در فلات ایران و توزیع زمین لرزه‌ها نیز بررسی می‌شود. به موازات تجزیه و تحلیل خطر لرزه‌ای، انجام مدیریت بحران، کاهش تلاش‌ها و ارزیابی مستمر وضعیت در کشور بسیار مهم است. در مطالعه حاضر، مشکلات و چالش‌های پیش روی مدیریت بحران و همچنین مناطق آسیب دید نیز بسیار پر اهمیت تلقی می‌شود.
با توجه به وجود تهدید دائمی سوانح طبیعی، به ویژه خطر زلزله جنبه‌های مختلف مطالعه زلزله شناختی در ایران، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، مدیریت بحران و ریسک سوانح طبیعی از بخش‌های اصلی مطالعات زلزله هستند. در این راستا، ما به زیرساخت‌های قابل توجهی از نظر منابع انسانی و همکاری فنی نیاز داریم تا مجموعه‌ای از سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی را درگیر کند. سازمان‌های مسئول مانند سازمان زمین‌شناسی کشور، سازمان نقشه‌برداری، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سازمان مدیریت بحران کشور و جمعیت هلال احمر، دانشگاه‌ها و سازمان‌های غیردولتی باید با یکدیگر همکاری کنند تا امکان هم‌افزایی پتانسیل‌های موجود و به اشتراک‌گذاری اطلاعات و داده‌های زلزله در ایران و تعریف سناریو‌های مختلف واکنش در مواجهه با زلزله و سوانح طبیعی ایجاد شود.
تاریخچه زلزله‌ها و وجود گسل‌های فعال نشانگر خطر بالای زلزله در محدوده تهران است. با وجود این خطر بالقوه، و گزارش خرابی و تاب‌آوری ساختمان‌ها در تهران، حتی در شرایطی که زلزله‌ای رخ نداده است، مانند آتش سوزی ۳۰ دیماه ۱۳۹۵ در ساختمان پلاسکو، به نظر می‌رسد که تاب‌آوری بسیاری از بناها و محله‌های تهران نسبت به زلزله چندان بالا نباشد. این شهر بدون پیش بینی ایمنی، و بدون ملاحظات پیشگیری ساخته شده و گسترش یافته است. آنچه آسیب‌پذیری آن را تشدید می‌کند، جمعیت آن است. در ابتدای تابستان ۱۴۰۰ جمعیت شب‌های تهران در حد ۹.۳ میلیون نفر و جمعیت روز‌های آن در حد ۱۳.۵ میلیون نفر برآورد می‌شود. از زلزله مخرب ۲۷ مارس ۱۸۳۰ دماوند شمیرانات تاکنون هیچ زلزله‌ای اصلی با بزرگای بیش از ۷ در شعاع کمتر از ۵۰ کیلومتری مرکز تهران کنونی رخ نداده است.
تهیه سناریو‌های زلزله و شناسایی مناطق مستعد ریسک زلزله در شهر تهران به ارزیابی مناسب تاب‌آوری در تهران کمک می‌کند. لرزه‌خیزی، زمین‌شناسی، گسل‌های فعال، توزیع جمعیت، کاربری زمین، بافت شهری، وضعیت ساختمان و میزان و زمان‌های سکونت و سن ساختمان‌ها، و همچنین مجاورت با برخی از زیرساخت‌های حیاتی از پارامتر‌هایی است که در سال‌های اخیر کمک کرده تا سناریو‌های زمین‌لرزه‌های محتمل در تهران و ریسک قابل انتظار چنین سناریو‌هایی ارزیابی و توسط دانشمندان ارایه شود. معرضیت و نقشه‌های آسیب‌پذیری فیزیکی و در صورت امکان سنجش‌های آسیب‌پذیری‌های اجتماعی، نهادی، اقتصادی و فرهنگی نیز امکان ارزیابی تاب‌آوری را فرآهم می‌کند.
بیشترین خسارت زلزله در مناطق مرکزی به سمت جنوب، جنوب شرق و جنوب شرق تهران قابل انتظار است. بازار سنتی تهران که در محدوده منطقه دوازده و در جنوب تهران واقع است محل تردد حدود ۱.۵ تا ۳ میلیون نفر جعیت در روز است، و هر نوع زلزله شدید در طی روز می‌تواند به مشکلی بزرگ انسانی در این منطقه می‌شود. تلفات بالا در شمال شرقی تهران نیز به دلیل تراکم بالای جمعیت ساکن در منطقه ۴ تهران برآورد شده است. مدیران شهری باید در این مناطق به توسعه مراکز اسکان اضطراری، بیمارستان‌ها و به ملاحظات ساخت و ساز توجه بیشتری کنند.
بافت قدیمی شهر؛ مصالح ساختمانی نا مرغوب معابر باریک، به ویژه در جنوب تهران؛ وجود تسهیلات خطرناک مانند پمپ بنزین‌ها، مخازن مواد شیمیایی و خطوط انتقال نفت و گاز و بنزین؛ و ساخت و ساز در دامنه‌ها و لبه‌های تند در حاشیه شمالی شهر؛ وجود خطوط برق فشار قوی منجر به افزایش تعداد تلفات در هر زلزله محتمل می‌شود.
ارزیابی آسیب‌پذیری زمین‌لرزه، برآورد تلفات، تخمین آوار و انتخاب محل اسکان موقت برای بعضی از مناطق تهران انجام شده است. تهران در طی روز جمعیت بیشتری دارد و معرضیت بالاتر نمایانگر ریسک بالاتری خواهد بود. از سوی دیگر در شب هنگام به دلیل سکونت بیشتر مردم در زیر سقف بناها، آسیب‌پذیری بیشتری قابل انتظار است، بنابراین تقاضا برای خدمات امدادی در شب بیشتر است. جمعیت هلال احمر ایران می‌تواند بلافاصله پس از وقوع زلزله عملیات امدادرسانی را آغاز کند، ولی امداد در مناطق مختلف شهر باید با مشارکت شهروندان و همکاری شهرداری‌های مناطق از هم‌اکنون برنامه‌ریزی و ساماندهی اولیه شود.
تاب‌آوری بسیاری از ساختمان‌های مدارس در تهران بالا نیست، و زمین‌های مدرسه‌ها نسبتاً کوچک است و استفاده از آن‌ها به عنوان فضای تخلیه موقت در زمان زلزله برای دانش آموزان آسان نیست. مقاومت ساختمان مدارس در برابر زلزله شدید باید به سرعت کنترل شود و اقدامات اجرایی باید اجرا شود. هر مدرسه باید در زمان زلزله یک کتابچه راهنمای ایمنی برای دانش آموزان تهیه کند.
با توجه به ضرورت برنامه‌ریزی عملیات اضطراری و مراحل بازسازی، ارزیابی میزان آوار پس از یک فاجعه احتمالی و مدیریت آوار احتمالی بسیار مهم است. بقایای بزرگ شامل بقایای ساختمانی (بتن، فولاد و فایبرگلاس)، مبلمان، لوازم خانگی، وسایل نقلیه و چراغ‌های خیابان است، در حالی که بقایای کوچک شامل درختان، قطعات سنگ، گرد و غبار، آجرها، سیم‌های برق، بقایای فاضلاب، مواد قابل اشتعال و آلوده کننده و روغن است؛ و نفت تخمین آوار یک روش تجربی است که براساس مشاهدات و تجربیات حاصل از زمین‌لرزه‌های گذشته انجام می‌شود. تجهیزات لازم برای برداشتن آوار برآورد می‌شود. روش‌های کاهش اندازه آوار و بازیافت، و همچنین بررسی شرایط سایت‌های مناسب برای ذخیره آوار بررسی می‌شود.
زلزله ۱۹ اردیبهشت ۹۹ با بزرگای پنج در ۴۸ دقیقا بامداد موجب وحشت ساکن منطقه رومرکزی در دماوند، رودهن و پردیس و البته بخش‌های زیادی از شهر تهران شد. این رخداد با یک پیش‌لرزه با بزرگای ۲.۹ در ساعت ۲۳:۳۰ یک آگاهی اولیه ایجاد گرد؛ و بعد از ۷۸ دقیقه زلزله اصلی رخ داد. در آن هنگام گروه زیادی از مردم استان تهران از خانه‌ها بیرون آمدند و موجب وحشت مردم پرجمعیت‌ترین استان ایران شد. تا حدود ۱۰ ماه منطقه پی در پی زلزله‌های کوچک را تا ۲۰ اسفند ۹۹ تجربه کرد، که البته به تدریش از تعداد و اندازه پس‌لرزه‌ها کاشته شد. از همان زمان اردیبهشت ۹۹ بحث احتمال وقوع زلزله زلزله بزرگ در نزدیک تهران تا حدود دو ماه در گرفت. گسل مسبب زلزله ۱۹ اردیبهشت قطعه شرقی گسل مشا بود که از روستای مشا در شمال دماوند می‌گذرد در مورد قطعه مرکزی گسل مشا که از روستای کلان (در ۱۰ کیلومتری شمال شهر جدید پردیس) در لواسانات به سمت شهرستانک ادامه پیدا می‌کند همچنان بدون داده هستیم. ویژگی‌های زمین‌شناختی فعال بودن این قطعه وجود است، اما به طرز مشکوکی ساکت است. دکتر شهریار سلیمانی در سازمان زمین‌شناسی نشان داد در ۱۰ هزار سال گذشته ۹ زمین‌لرزه شدید و مهم روی قطعه شرقی گسل مشا (که از شمال دماوند می‌گذرد) اتفاق افتاده است (حدودا هر ۱۱۰۰ سال یک رخداد شدید با بزرگای بیش از ۷). البته قطعه مرکزی فعال کند صدمات زیادی می‌تواند به شمال و شمال شرق تهران وارد کند
گسل شمال تهران در انتهای شرقی‌اش در روستای کلان به محل تلاقی قطعه شرقی و قطعه مرکزی گسل مشا می‌رسد. شهر‌های میگون و شمشک دقیقا روی گسل مشای مرکزی قرار دارند. شهر لواسان حدود ۱۶۰ هزار نفر جمعیت پیش‌بینی شده بر روی گسل شمال تهران ساخته شده است. شهر جدید پردیس با حدود ۲۲۰ هزار نفر جمعیت دقیقا در ۱۰ کیلومتری جنوب جایی قرار دارد که گسل مشای شرقی و مرکزی به هم می‌رسند؛ و برای اسکان ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار نفر دیگر در این شهر برنامه‌ریزی شده است.
در هفته دوم اردیبهشت ۱۴۰۰ خبر آمد که یک شهر جدید دیگر در این محدوده مصوب شده است (شهر جدید خوارزمی در اراضی معوض شهرک زیتون). بدون مساله معرضیت شهر تهران، جمعیت قابل ملاحظه‌ای اطراف گسل‌های مشا و شمال تهران ساکنند. تراکم جمعیتی حدودا ۳۸۰ هزار نفره در شمال‌شرق استان تهران پیرامون قطعات گسل مشا قابل ارزیابی است؛ و توان لرزه‌زایی هریک از قطعات شرقی و مرکزی گسل مشا بزرگای ۷ تا ۷.۵ نشان می‌دهد. به یاد آوریم که کسل جمعیت در پهنه رومرزی زلزله ۳۱ خرداد ۶۹ منجیل کمتر از ۱۵۰ هزار نفر (آن همه پراکنده در شهر و روستاها) بود و در زلزله ۵ دی ۱۳۸۲ بم کل از یک شهر ۱۰۰ هزار نفری که در شب حادثه حدود ۹۰ هزار نفری حاضر بودند که حدود یک سوم از جمعیت در زمین‌لرزه با بزرگای ۶.۵ کشته شدند. در یک سال گذشته پیگیری‌های مختلفی برای انجام یک کار مشترک و بنیادی با همکاری چند سازمان پژوهشی ایرانی به شکل یک کنسرسیوم داخلی برای بررسی زلزله تهران انجام شد، که هنوز به نتیجه نرسیده (و ظاهرا دلیل اعلام شده‌اش نبود بودجه و تنگنای اقتصادی است). همکاری بین‌المللی جدیدی با کشور‌های پیشرفته مانند فرانسه، آلمان، انگلیس، ژاپن، و آمریکا که سابقه مطالعه مسایل ریسک زلزله تهران را در این محدوده دارند باید آغاز شود که امید است در دولت بعدی که تشکیل می‌شود چنین فعالیتی امکان پذیر گردد. اکنون به اندازه کافی هم امکان و هم نفر در کشور – در پژوهشگاه زلزله‌شناسی، سازمان نقشه‌برداری و سازمان زمین‌شناسی داریم.
استاد دکتر علی اردلان یک مطالعه تاب‌آوری در‌سال ۹۶ در محدوده شهر تهران انجام داد و نشان داد که تاب‌آوری سازمان‌ها و نهاد‌هایی که مسئول بحران هستند، حدود ۹ درصد است. کار‌های او اکنون توسط دکتر استاد تقی زاده در دانشگاه علوم پزشکی تهران دنبال می‌شود. کمتر از ۳۰ درصد عموم مردم و مسئولان راجع به ماهیت رخداد زلزله تصور واقع‌بینانه‌ای دارند. کسانی هم که تصوراتشان به واقعیت نزدیک است، نگرش دقیقی ندارند.
در سرشماری سال ۹۵ اعلام شد که تهران ۸ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در شب جمعیت دارد و حدود ۳ و نیم میلیون نفر هم بیرون شهر زندگی می‌کنند. الان در اردیبهشت ۱۴۰۰ به نظر می‌رسد ۹ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر جمعیت شب تهران باشد و حدود ۴ و نیم میلیون نفر هم در بیرون شهر حضور دارند که در طول روز به شهر تهران برای کار می‌آیند. ۷ و نیم میلیون نفر هم در حلقه ۵۰ کیلومتری تهران زندگی می‌کنند. این بدان معنی است که حدود ۲۰ درصد جمعیت کشور در پیرامون تهران زندگی می‌کنند و این موضوع ریسک همچنان رو به افزایش تهران را (به دلیل افزایش جمعیت و بیشتر شدن معرضیت) و ایجاد ریسک‌های جدید، با توسعه همچنان ناپایدار، نشان می‌دهد.
