دلیل فرونشست زمین در اصفهان چیست؟
در حالی که بنا بر آخرین آمار موجود از مجموع ۶۰۵ دشت کشور ۳۰۰ دشت دچار بحران فرونشست شده‌اند. اکنون موضوع فرونشست در اصفهان به حادترین وضعیت ممکن رسیده تا جایی که از اصفهان به‌عنوان نماد فرونشست در کشور نام‌برده می‌شود
به گزارش خبرنگار ایمنا، وجود صدها دشت بحرانی فرونشست زمین در کشور، هشداری جدی برای استان‌هایی مانند اصفهان، فارس، کرمان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی است که در صدر مناطق دارای بیشترین تعداد دشت ممنوعه از نظر برداشت منابع آبی قرار دارند. پدیده‌ای که با پایین رفتن تدریجی سطح زمین اتفاق می‌افتد و دلیل اصلی آن به برداشت بی‌رویه از سفره‌های آبی زیرزمینی مربوط می‌شود که با توجه به مصرف بی‌رویه آب در طی این سال‌های اخیر، تبدیل به مسئله‌ای مشکل‌ساز و زلزله‌ای خاموش برای اغلب دشت‌های کشور شده است.
واقعیت آن است اقلیم خشک ایران و قرار گرفتن دو سوم از این کشور در مناطق خشک، نیمه‌خشک و بیابانی نشان دهنده آن است که اغلب مراکز جمعیتی از جمله کلانشهرهای کشور در همین مناطق خشک قرار گرفته‌اند و تأمین آب آن‌ها وابسته به منابع زیرزمینی است.
به همین دلیل است که منابع آب زیرزمینی به دلیل برداشت بیش از حد از چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت‌های چاه‌های مجاز همراه با وقوع خشک‌سالی‌های سال‌های اخیر به وضعیت بحرانی رسید. در واقع این آب‌ها، همان ذخایری هستند که در طول میلیون‌ها سال بر روی همدیگر انباشته شده‌اند و به تدریج با برداشت‌های مکرر، رو به نابودی رفته‌اند. این‌گونه که در حال حاضر، خشکی فقط روی زمین را در برنگرفته و زیرزمین نیز روز به روز به مناطق خشک می‌پیوندد و در نتیجه، پدیده مخربی به اسم فرونشست زمین است.
هرچند بنا به گفته کارشناسان، دلایل دیگری چون برداشت از میدان‌ها نفت و گاز و توسعه کشاورزی هم مسبب فرونشست هستند. اما در بین عوامل مؤثر در ایجاد این بحران، به نظر می‌رسد که برداشت بیش‌ازحد مجاز از منابع آب زیرزمینی، مهم‌ترین عامل برای ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌های ایران محسوب می‌شود.
فرونشست به حادترین مشکل اصفهان تبدیل‌شده است
در میان استان‌های کشور، اصفهان از جمله مناطقی است که به دلیل مهاجرت و اسکان جمعیت بیش از حد ظرفیت و استقرار صنایع آب بر در آن با کاهش منابع زیرزمینی آب و در پی آن با شدت بیشتری از فرونشست زمین مواجه است. به عبارتی خشکسالی چندساله و برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی به‌علاوه کاهش باران و قطع آب رودخانه زاینده‌رود موجب وقوع فرونشست زمین در شهر کم‌آبی چون اصفهان شده است؛ این خشکسالی به میزانی است که مسئولان مربوطه با تأکید به خطر فرونشست زمین در دشت‌های اصفهان و شهرهای اطراف آن تأکید می‌کنند؛ در کنار خطر گسل‌ها، مشکل فعلی استان، موضوع فرونشست زمین است که برنامه‌هایی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است.
گفتنی است با وجود آمار و اطلاعات سازمان زمین‌شناسی اصفهان، ۱۰ درصد مساحت این استان درگیر فرونشست زمین است. این‌چنین که نه تنها دشت‌های بسیاری از جمله گلپایگان، نجف‌آباد، مهیار شمالی، مهیار جنوبی – دشت آسمان، اردستان، اصفهان- برخوار، بادرود – خالدآباد، مورچه‌خورت و دامنه – داران با مشکل جدی فرونشست مواجه شده‌اند. بلکه مناطق شهری مانند اصفهان، فریدن، شهرضا، برخوار، کاشان و چند شهر دیگر این استان هم درخطر فرونشست، تخریب خانه‌ها و زیرساخت‌ها قرارگرفته‌اند.
این در حالی است که بر اساس آمار موجود، در سال ۹۵ فقط دو درصد مساحت استان بالغ بر دو هزار و ۹۰۰ کیلومتر مربع درگیر فرونشست زمین بود اما آخرین مطالعات نشان می‌دهد حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع استان یعنی ۱۰ درصد آن به صورت خطرناک درگیر فرونشست شده است. هفت دشت اصفهان به طور کامل در زمینهٔ فرونشست زمین، پایش نشدند که احتمالاً با انجام این اقدام، احتمالاً افزایش سطح درگیر این پدیده در استان به ۱۵ درصد می‌رسد.
درصدد مقابله با فرونشست زمین
اما موضوع اصلی آن است که با توجه به رشد بحران فرونشست چه راهکارها و اقداماتی برای مقابله با آن وجود دارد؟
بر اساس تعریف یونسکو، فرونشست شامل فروریزش یا نشست سطح زمین است که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد؛ به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می‌تواند با بردار اندک افقی همراه باشد، گفته می‌شود و مهم‌ترین علت آن بهره‌برداری غیراصولی و بیش‌ازحد از تغذیه آبخوان است.
البته آنچه معضل فرونشست زمین را به‌تدریج فراگیرتر می‌کند خشکسالی است که با وقوع آن تمایل مردم را در استفاده از منابع آبی افزایش داده است. به طوری که گاهی بیش از ۸۰ درصد منابع آبی را استفاده می‌کنیم که این روند، کشور را به سمت نابودی پیش می‌برد و باعث آسیب رساندن به آبخوان‌ها می‌شود.
منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در ارتباط با دلایل فرونشست و راهکارهای مقابله با آن در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: بعد از کم‌آبی و خشکسالی‌ها در اصفهان و افت سطح آب‌ها زیرزمینی معضلی به نام فرونشست زمین ایجاد شد. در واقع فرونشست زمین یکی از اثرات زیست‌محیطی خشکسالی است. به ویژه یک سال اخیر که بارندگی بسیار اندکی در اصفهان بوده و به این دلیل برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی موجب تشدید این مسئله شده است.
وی ادامه می‌دهد: به نحوی که فرونشست در برخی مناطق این استان منجر به خسارت زیادی شده است. البته جاری نبودن آب در زاینده‌رود در این چند سال گذشته نیز باعث تشدید این معضل شده است.
این مسئول با اشاره به نرخ ۱۵ تا ۱۸ درصدی فرونشست زمین در دشت‌های استان در طول یک سال خاطرنشان می‌کند: لازم است در حوزه مدیریت بحران بررسی شود که با مشکلات ناشی از این رخداد چگونه برخورد کرد.
شیشه فروش در رابطه با راهکارهای انجام گرفته برای مقابله با این معضل می‌گوید: گروه‌های زمین‌شناسی از سال گذشته در استان اصفهان استقرار پیدا کردند و تا به حال در مناطق مختلف استان ۲۷ ایستگاه جی پی اس برای تعیین نرخ فرونشست زمین نصب شده است. ضمن آنکه با انجام هماهنگی‌های لازم با سازمان زمین‌شناسی اطلس، فرونشست زمین دشت‌های برخوار، کاشان، بادرود، اردستان، مهیار، ابوزیدآباد شمالی، بادرود و اردستان توسط سازمان زمین‌شناسی در اصفهان تهیه شده است.
وی یادآور می‌شود: جلوگیری از حفر چاه‌های جدید، از جمله اقدامات مؤثر دیگر برای جلوگیری از بحران فرونشست است. که در طول چند سال گذشته بیش از هفت هزار، حلقه چاه غیرمجاز در استان شناسایی‌شده که با هدف کاهش مصرف آب‌های زیرزمینی، پر و مسدود شده‌اند.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان تصریح می‌کند: مورد تأثیرگذار دیگر بر این جریان، کشاورزی سنتی است که به برداشت بی‌رویه آب، از هزاران حلقه چاه غیرمجاز و مجاز منجر شده و به تشدید فرونشست می‌انجامد؛ در حالی که کشت باید اقتصادی، به‌صرفه و کم آب بر باشد. از این رو برنامه‌ریزی برای الگوی کشت مناسب برای هر منطقه از جمله مواردی است که از پیشروی این معضل ممانعت می‌کند. به گونه‌ای که توسط سازمان جهاد کشاورزی الگوی کشتی متناسب با شرایط بی‌آبی استان، مشخص شده تا بر اساس آن کشت، انجام شود.
شیشه‌فروش با تأکید بر تدوین و ابلاغ دستورالعمل‌ها و استراتژی فرونشست زمین می‌گوید: چنین مقرر شده است که راه و شهرسازی با همکاری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی کشور به انجام مطالعات اقدام کرده و سازمان زمین‌شناسی کشور نرخ فرونشست زمین را مشخص کرده و سازمان نقشهبرداری کشور تعیین نقشه‌های پهنه‌بندی فرونشست زمین را تهیه کند. همچنین سازمان نظام‌مهندسی با همکاری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی کشور در رابطه با استانداردهای الزامات مهندسی در ساختمان‌ها راه‌حل‌هایی را اتخاذ نماید که ساختمانی اگر ساخته می‌شود با شرایط فرونشست زمین هماهنگ باشد.
وی با بیان اینکه کاهش آب‌های زیرسطحی از دلایل مهم فرونشست بشمار می‌آید می‌گوید: از دلایل کاهش آب‌های زیرسطحی اصفهان، خشکاندن دوره‌ای رودخانه زاینده‌رود است؛ از این رو توقف برداشت‌های بی‌رویه در بالادست در گام نخست و اجرای طرح‌های انتقال آب به این حوضه آبریز ضرورت دارد. مورد مهمی که در راستای مقابله با فرونشست در اصفهان قابل‌تأمل است آن است که احیای زاینده‌رود به عنوان یکی از برنامه‌های بلندمدت استان باید مورد توجه قرار گیرد. زیرا تداوم جریان آب در رودخانه زاینده‌رود یکی از تدابیر مؤثر برای جلوگیری از فرونشست زمین در این استان است. با این اوصاف وزارت نیرو باید طرحی برای احیای رودخانه و تأمین حقابه زیست‌محیطی و کشاورزی داشته باشد و بودجه‌ای اختصاص دهد تا بتوان اقدامی برای برون‌رفت از بحران پیدا کرد.
گزارش از: نفیسه زمانی نژاد، خبرنگار اقتصادی ایمنا
