پیش‌بینی خشکسالی و ترسالی چقدر درست است؟
استاد گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: بعضی از پدیده‌ها، مثل تکرار شب و روز، آمدن فصول و … تکرار پذیر و قابل پیش‌بینی هستند و پیش‌بینی‌های کوتاه مدت عوامل هواشناسی نظیر بارندگی در کوتاه مدت به طور نسبی فراهم شده است اما برخی پدیده‌ها نظیر ترسالی و خشکسالی برای بشر هنوز کاملاً قابل تشخیص نیست؛ بنابراین، تحلیل و پیش‌بینی این بخش از پدیده‌های طبیعی برای تصمیم‌گیرندگان منابع آب نباید قابل اعتماد باشد.
دکتر علی‌محمد آخوندعلی در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص انواع خشکسالی و ترسالی، اظهار کرد: ما چند نوع خشکسالی و ترسالی داریم که دو نوع مهمتر آن خشکسالی هواشناسی است که به بارندگی مربوط می‌شود و مورد دیگر هیدرولوژیکی است که به حجم آورد آب رودخانه‌ها مربوط می‌شود.
خشکسالی و ترسالی هواشناسی چیست؟
وی ادامه داد: در مورد اول، اگر میزان بارندگی در یک سال از بارندگی متوسط دراز مدت کمتر باشد، در آن سال خشکسالی هواشناسی رخ می‌دهد. اگر مقدار بارندگی سالانه با متوسط دراز مدت برابری کند، آن سال نرمال است و چنانچه از متوسط دراز مدت بیشتر باشد، آن سال با پدیده ترسالی مواجه می‌شود. خشکسالی و ترسالی ممکن است فصلی باشد که باران آن فصل را در مقایسه با متوسط دراز مدت آن فصل مقایسه می‌کنند. البته این یک تعریف ساده همه فهم از خشکسالی و ترسالی هواشناسی است. در این زمینه شاخص‌هایی داریم که خشکسالی و ترسالی را با شدت و ضعف بیان می‌کند.
خشکسالی نسبتا شدید در سراسر کشور
استاد گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به خشکسالی در کشور، بیان کرد: از زمستان سال ۹۹ تا بهار سال ۱۴۰۰ تقریبا در کل کشور دچار خشکسالی نسبتا شدیدی شدیم. در حوضه کرخه که امسال با مواجه با مشکلاتی شدیم بخشی از آن مربوط به این خشکسالی است. ریزش‌های جوی به طور متوسط در حوضه کرخه که شامل استان‌های همدان، کرمانشاه، ایلام و نیز قسمت‌هایی از استان‌های لرستان و خوزستان است، در حدود ۴۳۰ میلی متر است. امسال متاسفانه متوسط بارندگی حوضه در حدود ۳۰ درصد تقلیل پیدا کرد و دچار خشکسالی نسبتا شدیدی شدیم.
خشکسالی و ترسالی هیدرولوژیکی
آخوندعلی با بیان اینکه خشکسالی و ترسالی هیدرولوژیکی مربوط به حجم آورد آب از یک حوضه توسط رودخانه آن حوضه تعریف می‌شود، تصریح کرد: اینجا هم مشابه بارندگی، متوسط حجم آورد رودخانه، شاخص مقایسه است. اگر حجم خروجی روان آب‌های حوضه که در رودخانه متمرکز و جاری می‌شوند، در یک مقطع از رودخانه خروجی حوضه در یک فصل یا سال با متوسط دراز مدت حجم آورد آب آن فصل یا سال در آن مقطع، برابر، کمتر و یا بیشتر باشد، به ترتیب با شرایط هیدرولوژیکی نرمال، خشک و یا ترسالی در آن فصل یا سال مواجه هستیم.
کاهش حدود ۵۰ درصدی حجم آورد آب سد کرخه
وی افزود: غالب حوضه‌های آبی کشور امسال کم و بیش تحت تاثیر خشکسالی هیدرولوژیکی بودند. حوضه کرخه نیز دچار این پدیده شد و حجم آورد آب کرخه در سد کرخه تقریبا ۵۰ درصد کاهش پیدا کرد که این یک خشکسالی هیدرولوژیکی شدید است.
شدیدترین خشکسالی هیدرولوژیکی در پایین‌دست حوضه کرخه
استاد گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان اینکه گاهی خشکسالی‌های مربوط به بارندگی با خشکسالی‌های هیدرولوژیکی بر هم منطبق نمی‌شوند، عنوان کرد: مثلا ممکن است در خوزستان، در پایین‌دست حوضه کرخه بارندگی کم باشد و از این نظر در استان دچار خشکسالی باشیم. اما استان‌های بالادست دچار ترسالی باشند. در این شرایط رودخانه کرخه پر آب و در خوزستان با وجود خشکسالی هواشناسی (بارندگی)، اما از نظر هیدرولوژیکی ترسالی باشد و از این نظر کمبود آب برای انواع مصارف نداشته باشیم. امسال شدیدترین خشکسالی هیدرولوژیکی را در پایین دست حوضه کرخه داشتیم، اما همان طور که ذکر شد کاهش باران حدود ۳۰ درصد ولی کاهش آب رودخانه در سد، حدود ۵۰ درصد بود.
وی با اشاره به وجود دو شاخص هواشناسی (بارندگی) و هیدرولوژیکی (آورد رودخانه) برای تعیین خشکسالی و تفاوت درصد کاهش در مقدار این دو نوع خشکسالی که به ترتیب ۳۰ درصد و ۵۰ درصد است، گفت: همانطور که ذکر شد، عامل عدم توزیع یکنواخت باران در سطح حوضه، از عوامل تفاوت در دو نوع خشکسالی محسوب می‌شود. اما عوامل دیگری هم بر این دو پدیده موثرند. برای مثال تاثیر خشکسالی هواشناسی دهه ۸۰ بر آورد رودخانه کارون، تنها عامل خشکسالی هیدرولوژیکی این رودخانه نبود. عوامل دیگر انسانی نظیر انتقال آب بین حوضه‌ای و مصارف متفرقه بالادست و نیز مهمتر از آن‌ها، «ایست آب» توسط مخازن سدهای بالا دست باعث شد آورد کارون در محل احداث سد گتوند قبل از آبگیری، تا حدود ۵۰ درصد کاهش یابد. این نوع خشکسالی هیدرولوژیکی که از نوع شدید آن در این مقطع بود که عملا باعث افزایش شوری به بیش از ۴۰ درصد نسبت به شرایط نرمال شد. همین پدیده تعدادی از کنش‌گران را نسبت به آبگیری سد گتوند بدبین و علت افزایش شوری آب را به انحلال رگه‌های نمکی مدفون در مخزن سد نسبت دادند، در حالی که علت اصلی افزایش شوری همان کاهش شدید آورد آب از بالا دست بود.
سد کرخه تحت تاثیر آبگیری سد تازه تاسیس سیمره
آخوندعلی بیان کرد: در مورد سد کرخه در سال جاری، این کاهش جریان نه تنها تحت تاثیر کاهش بارندگی، بلکه تحت تاثیر آبگیری سد تازه تاسیس سیمره قرار گرفت. به عبارتی «ایست آب» در مخزن سد سیمره در بالا دست سد کرخه، خشکسالی هیدرولوژیکی در پایین دست را تشدید کرد. البته ذخیره آب سد سیمره به عنوان آب‌های استراتژیک برای آب شرب، کشاورزی و … جهت مصارف اوایل پاییز و نیز تولید انرژی مد نظر بوده است اما به دلیل مصارف فراتر از حد برنامه‌ریزی در امر کشاورزی، در کرخه سفلی، ناگزیر به نیاز زیستی هور و آب شرب پایین دست کرخه فشار آمد.
اگر بارندگی پاییز با تاخیر باشد، با مشکلات جدیدی مواجه می‌شویم
استاد گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: اکنون با استفاده از ذخیره استراتژیک سد سیمره، تا حدودی از مشکلات پایین‌دست کاسته شده است اما باید دانست که اگر خدای نکرده بارندگی در پاییز، با تاخیر یا مواجه با خشکسالی باشد؛ در شرایط جدید با مشکلات جدیدی مواجه خواهیم شد. ان‌شاالله که مسئولان اجرایی و بهره‌برداران متوجه این نکات باشند و در مصرف و بهره‌برداری از منابع آب طوری رفتار کنند که باعث بحران و کمبود آب برای شرب و دیگر نیازها نشویم.
ترسالی و خشکسالی را می‌توان پیش‌بینی کرد؟
آخوندعلی در پاسخ به این سوال که آیا امکان پیش‌بینی ترسالی یا خشکسالی از سال قبل جهت برنامه‌ریزی در منابع آب، امکان‌پذیر است یا خیر؟ تصریح کرد: اگرچه ذخیره منابع آبی در مخازن سدها از سال قبل کمک خوبی می‌کند تا از تنش‌های کم آبی در سال بعد جلوگیری شود اما این به معنی توان انسان در پیش‌بینی‌های درازمدت و حتی یک ساله در شرایط حاضر نیست. مثلا براساس برخی تحلیل‌ها، یکی از مسئولان آب کشور در جریان سیل سال ۹۸ گفت که با ترسالی مواجه شده‌ایم اما همان زمان عرض کردم اینکه در طول یک سال با ترسالی، خشکسالی یا شرایط نرمال مواجه باشیم دلیلی نمی‌شود که سال بعد نیز این پدیده تکرار شود. یعنی اگر امسال با خشکسالی مواجه هستیم، الزاماً اینگونه نخواهد بود که سال آینده نیز با خشکسالی مواجه باشیم. ضمن اینکه گفته می‌شود یک دوره چند ساله خشکسالی یا ترسالی وجود دارد هم، درست نیست. وقتی آمار را نگاه می‌کنیم نشان دهنده نوسانات نامنظم است.
وی با بیان اینکه پدیده خشکسالی و ترسالی به صورت منظم نیست، ادامه داد: بعضی از پدیده‌ها، مثل تکرار شب و روز، آمدن فصول و … تکرار پذیر و قابل پیش‌بینی هستند. پیش‌بینی‌های کوتاه مدت عوامل هواشناسی نظیر بارندگی در کوتاه مدت و روزهای آتی هم با توجه به توسعه فناوری مربوطه به طور نسبی فراهم شده است اما برخی پدیده‌ها نظیر ترسالی و خشکسالی برای بشر هنوز کاملاً قابل تشخیص نیست. بنابراین، تحلیل و پیش‌بینی این بخش از پدیده‌های طبیعی برای تصمیم‌گیرندگان منابع آب نباید قابل اعتماد باشد.
