بررسی دلایل خشکسالی در استانی با ۵ رود بزرگ پُرآب!
به اعتقاد محققان، خوزستانی‌ها در طول تاریخ گذشته از آب سالم و تالاب‌های غیرآلوده برای تغذیه دام‌ها و محصولات کشاورزی خود بهره‌مند بودند، ولی اکنون وضعیت این استان از حد و اندازه تاب‌آوری آنها فراتر رفته و این پرسش مطرح است که چگونه سطح زیر کشت برنج “دشت عباس” که طی دو دهه قبل ۴۰ هزار هکتار بود، اکنون به ۲۰۰ هزار هکتار افزایش یافته و چگونه است که بیش از ۱۰ میلیارد متر مکعب آب در رودخانه کارون ذخیره‌سازی شده، ولی حدود ۵۰۰ روستای خوزستان با کمبود آب مواجهند و یا از آب‌های بودار و رسوبی محلی استفاده می‌کنند؟!
صدای امروز خوزستان صدای آینده استان‌های کشور است. استانی که به واسطه وجود ۵ رود بزرگ که از زاگرس سرچشمه می‌گیرند، زمین‌های جلگه خوزستان را سیراب کرده و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به خلیج فارس می‌ریزند و به “پرآب‌ترین” استان کشور معروف است.
کارون بزرگترین این رودها، بزرگترین رودخانه ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی سرچشمه می‌گیرد، در نزدیکی شوشتر به آب “دز” می‌پیوندد و در نزدیکی ورودی اروندرود به خلیج فارس، به این رود می‌ریزد. رود “کرخه” سومین رود بلند ایران پس از کارون و سفیدرود است که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد، پس از طی مسیری نزدیک به ۷۵۵ کیلومتر، در جهت جنوب غربی به تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق می‌ریزد.
آب “دز” از زاگرس مرکزی در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی بروجرد نزدیکی چهاربره جریان می‌یابد، از کنار شهر اندیمشک و پس از عبور از سد دز اندیمشک، از میان شهر دزفول می‌گذرد و در ۱۰۰ کیلومتری جنوب این شهر در بندر قیر به کارون می‌ریزد. این رود با حجم بالای آب در طول تاریخ شریان حیاتی کشاورزی متمرکز در منطقه بوده‌است.
رود “مارون” از کوه‌های راه باریک، سفید و گل گیلک در ۵۳ کیلومتری شمال غرب یاسوج سرچشمه می‌گیرد، پس از تلاقی با رود اعلاء در چم هاشم با نام جراحی به راه خود ادامه می‌دهد و پس از مشروب کردن دشت رامهرمز و رامشیر و در کل پس از پیمودن مسافتی نزدیک به ۴۳۸ کیلومتر به خورموسی و خلیج فارس می‌ریزد. رود “هندیجان” یا زهره از کهگیلویه سرچشمه می‌گیرد و دو سرشاخه اصلی آن دو رود آب شیرین یا خیرآباد و آب شور یا شولستان است، این رود پس از گذر از هندیجان به خلیج فارس می‌ریزد.
این در حالی است که این استان با بالاترین نرخ مهاجرت در میان تمام استان‌های ایران بنا به دلایلی مانند آب ناسالم، ریزگردها و هوای نامطبوع، گرمای زیاد هوا و شرایط اقلیمی نامساعد و همچنین بیکاری مواجه است.
به گفته دکتر مقیمی، استاد دانشگاه تهران، زندگی و اندیشه خوزستانی‌ها از متن محیط طبیعی که در آن زندگی می‌کنند، حاصل شده است و به محیط طبیعی زندگی خود وابسته و علاقمندند و اکنون نیز معترض آن طبیعتی هستند که از آنها سلب شده است.
در گفت‌وگویی که ایسنا با دکتر مقیمی، محقق حوزه جغرافیا و تغییر اقلیم و عضو هیات موسس انجمن مخاطره‌شناسی ایران داشته، جامعه و مسؤولان را با سؤالات اساسی مورد پرسش‌گری قرار می‌دهد.
اعتراضات مردم خوزستان در راستای پایداری محیط طبیعی است
دکتر ابراهیم مقیمی، استاد تمام دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به چالش‌های کم آبی در استان خوزستان و با تاکید بر اینکه دولت آینده بر اساس پایداری محیط طبیعی برنامه داشته باشد، گفت: بر این اساس از هر وزیر و شخصی که به او مسئولیت داده می‌شود، خواسته شود راهبردهای فنی-علمی- اجتماعی و مالی پایداری زندگی مردم و سرزمین تحت مدیریت خود را ارائه کنند.
وی ادامه داد: اعتراضات خوزستانی‌ها با اندکی توجه و تهیه برنامه‌های منطبق با جغرافیای طبیعی در دستگاه‌های مختلف محیطی قابل پیش‌بینی و پیشگیری بود؛ چرا که زندگی و اندیشه خوزستانی‌ها از متن محیط طبیعی که در آن زندگی می‌کنند، حاصل شده است و به محیط طبیعی زندگی خود وابسته و علاقه‌مندند و اکنون نیز معترض آن طبیعتی هستند که از آنها سلب شده است.
مقیمی خاطر نشان کرد: خوزستانی‌ها در طول تاریخ گذشته از آب سالم و پاکیزه و تالاب‌های غیر آلوده برای تغذیه دام‌ها و محصولات کشاورزی سالم خود بهره‌مند بودند و اکنون به دلیل بعضی اقدامات مغایر با محیط طبیعی طی چند دهه گذشته دچار زحمت شده‌اند؛ از این رو باید به خوزستانی‌ها توجه شود و به نظر من بیشتر از توجهی که به استان تهران شده است.
این استاد تمام دانشگاه تهران تاکید کرد: هر چند در استان تهران نیز مغایرت‌های اقدامی فراوانی که با محیط طبیعی سنخیت ندارد، مشهود است؛ اما در خوزستان از حد و اندازه تاب آوری مردم فراتر رفته است.
وی، نمونه عدم سنخیت اقدامات با محیط زیست در تهران را در شهر “طالقان” دانست و در این باره توضیح داد: در این شهر، شهرکی به نام “شهرک فرهنگیان” وجود دارد که حدود ۷۰ خانواده ساکن آن هستند. این شهرک از آب سد که هر روز ساکنین می‌بینند، محرومند؛ ولی تهرانی‌ها که بیش از ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارند، از آن استفاده می‌کنند.
این محقق حوزه جغرافیا و تغییر اقلیم با تاکید بر اینکه به جای برخورد خیابانی باید دیدگاه‌های مغایر با محیط طبیعیِ زندگی بخش را شناسایی و از متن زندگی مردم محو کرد، یادآور شد: حکمت توجه به محیط طبیعیِ زندگی بخش را مفصل در کتاب دیدگاه‌ها و حکمت جغرافیای طبیعی، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۴۰۰، چاپ دوم، توضیح داده‌ام.
استاد دانشگاه تهران، افزایش دانش و آگاهی رهبران، سیاستگذاران، عوامل اجرایی، ذی‌نفعان و مردم خوزستان از قابلیت‌های محیط طبیعی که در موقعیت‌ها و وضعیت‌های خاص ظهور پیدا می‌کند و پیش بینی برای آینده را از اقدامات مهم برای محو دیدگاه‌های مغایر با محیط طبیعی دانست و اظهار کرد: اقدام مهمتر، انتخاب و منصوب کردن مدیران و کارشناسانی در همه سطوح، مطلع از آستانه‌های تحمل پذیری مردم و محیط طبیعی در سطح استان است؛ چرا که مشروعیت دولت و حکومت نیز معطوف به این است که چه فهمی از آستانه‌های تحمل پذیری مردم و محیط طبیعی دارند.
وی افزود: هر وقت سفری به خوزستان داشتم، بخصوص خرمشهر و آبادان تنها توصیه اولویت‌دار من توجه بیشتر به مردم این سرزمین که بیشترین آسیب را در برابر جنگ عراق علیه ایران متحمل شدند و همچنین حساسیت‌پذیری محیط طبیعی و توجه به آب آشامیدنی این سرزمین و اشتغال‌زایی مناسب بود. من با خوزستانی‌ها زندگی دانشجویی در خوابگاه دانشگاه تهران داشتم. خدا رحمت کند مرحوم رضا جمالی نیا را. اهل دزفول بود. در زمان جنگ حدود ۲۷ عضو خانواده و بستگان خود را به علت موشک‌های عراق از دست داده بود. مهندس خط لوله شرکت نفت بود. با هم و با دیگر دوستان در یک اتاق دانشجویی زندگی می‌کردیم. بعدها وی به علت سقوط هواپیما در خرم‌آباد فوت کرد. امیر بختیاری‌ها و خدادادی‌ها و امیدوارها و …دیگر دوستان خوزستانی هستند. من طی چهل سال خدمت دانشگاهی دانشجویان متعدد خوزستانی داشتم و دارم که اکنون بعضی از آنها کسوت استادی – معلمی- مهندسی و… در خوزستان دارند و به خوزستانی‌ها خدمت می‌کنند.
این محقق حوزه جغرافیا و تغییر اقلیم ادامه داد: من از مکان‌های مختلف خوزستان دیدن کردم. خورهای خوزستان و جزایر را با هلی کوپتر از هوا دیده‌ام. از جزر و مد دریایی، بنادر، تالاب‌ها، زمین‌های کشاورزی، رودهای دشتی، پایکوهی و کوهستانی خوزستان دیدن کرده‌ام. من با مردم خوزستان، عشایر و بندری‌ها صحبت‌ها داشته‌ام. یک نتیجه از این نشست‌ها و دیدن‌ها و صحبت‌ها را بیان می‌کنم و این که خوزستانی دروغ را نمی‌پذیرد و دولتی‌ها با خوزستانی‌ها صادق باشند و حوزویان استان، خوزستان را سرزمین ایران بدانند. دانشگاهیان و حوزویان استان، به مردم کمک کنند تا اعتراضات خود را بیان کنند. اعتراضات خفته و انباشته‌ای که فرصت بیان تدریجی از آنها سلب شده است و با این اعتراضات به بی مهری به مردم و محیط طبیعی خاتمه دهند. این خواست حضرت امام (ره) بود. من از شهدای خوزستان و بازماندگانشان خجالت می‌کشم. من از خاک خوزستان خجالت می‌کشم.
مقیمی، بخشی از مشکلات موجود در استان خوزستان را فرا استانی و بخشی ناشی از تصمیمات مدیران ناوارد به قابلیت‌های محیط طبیعی استان و بخشی را ناشی از تصمیمات ملی دانست و ادامه داد: یک مسئول کشاورزی استانی توضیح دهد چگونه سطح زیر کشت برنج “دشت عباس” که طی دو دهه قبل ۴۰ هزار هکتار بود، اکنون به ۲۰۰ هزار هکتار افزایش یافته است؟! با چه راهبرد و قابلیتی از محیط طبیعی چنین سیاستی اتخاذ شده است؟! آیا می‌دانید برای هر کیلو تولید برنج در این منطقه چه مقدار آب مصرف کرده‌اید؟! آیا می‌دانید مرداد، ماه “بالاترین سطح تبخیر محیطی خوزستان” است و نیاز آبی برنج نیز در مرداد بالاترین حد است؟!
وی گفت: یک مسئول آب محلی توضیح دهد چگونه نمی‌توان به شهر “ایذه” که فقط ۸ کیلومتر از سد کارون-۴ فاصله دارد، آب شرب و کشاورزی داد، ولی می‌توان این آب را صدها کیلومتر دورتر مثلا تا عسلویه انتقال داد؟!
این استاد دانشگاه گفت: یک مسئول پول و اعتبار (بودجه) ملی پاسخ دهد چگونه می‌توان نفت و گاز خوزستان را از طریق لوله هزاران کیلومتر دورتر انتقال داد، ولی نمی‌توان آب کارون-۴ را که تا اهواز حدود ۱۰۰ کیلومتر و تا خرمشهر و آبادان حدود ۲۰۰ کیلومتر فاصله دارد، منتقل کرد؟!
وی ادامه داد: بیش از ۱۰ میلیارد متر مکعب آب در رودخانه کارون به طول حدود ۴۰۰کیلومتر طول رودخانه ذخیره‌سازی شده است و یک مسئول ملی توضیح دهد چگونه با وجود چنین آبی حدود ۵۰۰ روستای خوزستان با کمبود آب شرب مواجه است و یا از آب‌های بودار و رسوبی محلی استفاده می‌کنند؟! ما چه چیزی از روستا را عمران کرده‌ایم؟! من خجالت می‌کشم از شهدای علم و آزادی ایران.
وی اشاره کرد: یک مسئول کشاورزی و دامی محلی توضیح دهد گاومیش‌هایی که برای “هور”نشینان خوزستانی یک ارزش اقتصادی زندگی بخش هستند و حتی رابطه عاطفی مالک و مملوک بر آن وجود دارد، چگونه تشنه مانده‌اند و یا تلف شدند؟! چه کرده‌اید که امروز شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم؟! آیا می‌دانستید اکولوژی زیستی گاو میش وابسته به آب است؟!
مقیمی همچنین خطاب به نمایندگان مجلس گفت: آقایان مجلسی‌ها توضیح دهند با چه منطقی از درک محیط طبیعی و سبک زندگی و اشتغال ایرانی، گندمی که نیاز آبی کمی نسبت به دیگر محصولات دارد و با طبیعت طبیعی ایران سازگار است را مقرر کردند کیلویی حدود ۵ هزار تومان از کشاورز بخرند و کشاورز مجبور شود یا گندم نکارد و یا به کشت دوم رو کند و یا به هندوانه‌کاری روی آورد؟!
یک مسئول آب محلی پاسخ دهد چگونه با افزایش شوری آب کرخه، صدها هکتار نخلستان خوزستان خشکید؟! چگونه آب برای تولید برق مورد نیاز رمز ارزها فراهم است، ولی برای “تالاب‌ها نه؟! یک مسئول محلی توضیح دهد چرا به آسیب دیدگان سیل فروردین ۱۳۹۸ خسارت کامل پرداخت نشده است؟!
این استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه به نظر من مردم به دولت و تصمیمات دولتی که برای محیط طبیعی اتخاذ شده است، بی اعتماد شده‌اند، گفت: این بی اعتمادی ناشی از چهار علت است. اول اینکه دانش استفاده از محیط طبیعی به عنوان یک سیستم زندگی بخش و حیاتی در خوزستان فراموش شده است. دوم اینکه بعضی سطوح مختلف مدیریتی فاقد کفایت لازم تخصصی بوده‌اند. سوم اینکه به اعتراضات و انتقادات تخصصی دانشگاهی خوزستان و مردمی بومی توجه نشده است و چهارم اینکه مسیر انتقال انتقاد و توجه کردن بسیار ناهموار است و امیدوارم مردم و مسئولین رو در روی هم قرار نگیرند و هرچه سریع‌تر راه حل اعتمادسازی را تقویت کنند و پیش بگیرند.
