“بیابان‌زایی” مهمترین چالش پیش روی بشر در قرن حاضر
بیابان‌زایی، تخریب زمین‌ها در مناطق خشک و نیمه‌خشک است که فروپاشی سرزمین را در پی دارد. این کار عمدتا به واسطه فعالیت‌های انسانی و تغییرات آب‌وهوایی ایجاد می‌شود.
به گزارش خبرنگار ایمنا، ۱۷ ژوئن به عنوان روز جهانی مبارزه با بیابان‌زایی در سراسر جهان نامگذاری شده است و دغدغه مندان این حوزه این روز را در کشورهای مختلف گرامی می‌دارند. بیابان‌زایی ناشی از خشکسالی‌ها و قحطی‌های شدید در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰، به عنوان یکی از معضلات کشورهای توسعه نیافته در سطح بین‌المللی مطرح شد. ۱۷ ژوئن ۱۹۹۴ پس از تدوین نهایی کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی، از سوی سازمان ملل روز جهانی مبارزه با بیابان‌زایی نام گرفت.
بیابان‌زایی یا تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب از جمله مشکلات پیش روی بشر در قرن حاضر محسوب می‌شود. کمبود بارندگی و پراکنش نامنظم زمانی و مکانی آن، بهره برداری بی رویه از آب‌های زیرزمینی، خشکسالی‌های پی در پی، بهره برداری غیر اصولی از معادن موجود در این مناطق و… منجر به فرسایش و تشدید بیابان‌زایی می‌شود.
افزایش یک میلیون هکتاری وسعت بیابان‌های کشور
پرویز گرشاسبی، معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اظهار می‌کند: تغییر اقلیم و دخالت‌های انسانی حدود یک میلیون هکتار به وسعت بیابان‌های کشور افزوده است. بر اساس دستورالعمل‌های کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی دو مقوله بیابانی شدن و تخریب سرزمین مفاهیمی جدا از یکدیگر هستند. بر اساس آخرین اطلاعاتی که ما به این کنوانسیون ارائه داده‌ایم حدود ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور ما در معرض تخریب سرزمین است که در این بین ۷۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش آبی و ۲۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش بادی قرار دارد.
وی با اشاره به موضوع تخریب سرزمین و بیابانی شدن، می‌افزاید: در کشور ما ۳۲ میلیون هکتار بیابان داریم که هم منشأ زمین‌شناسی دارند و هم منشأ اقلیمی، متأسفانه طی دهه اخیر به دلیل اعمال سیاست‌های اشتباه در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی و در مجموع به دلیل تغییر اقلیم و دخالت‌های انسانی حدود یک میلیون هکتار کانون گرد و غبار فعال به آمار بیابان‌های کشور افزود شده است. با وجود این برخی کانون‌های خطرناک گرد و غبار در کشور مانند دریاچه ارومیه، دشت خوزستان و کانون‌های مرکزی تا حدود زیادی کنترل شده‌اند، از سوی دیگر می‌توان گفت که طی ۵۰ سال اخیر حدود ۸ میلیون هکتار از کانون‌های فعال بیابانی و طوفان‌های شن مهار شده‌اند.
تأثیر خشکسالی بر بیابان‌زایی
معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با اشاره به این که ما نیاز نداریم که در تمامی عرصه‌های بیابانی کشور اقدامات بیابان‌زدایی انجام دهیم، می‌گوید: برای مثال می‌توان از طرح‌های مرتع‌داری و طرح‌های مدیریت مناطق بیابانی استفاده کرد. موضوع روشن این است که در سال‌هایی که مانند امسال با خشکسالی مواجه هستیم، وسعت بیابان‌های کشور به دلیل نبود رویش کافی پوشش گیاهی افزایش می‌یابد البته تبدیل بخشی از اراضی به بیابان در دوران خشکسالی پدیده ثابتی نیست و این اراضی مجددا در دوران ترسالی از حالت بیابانی خارج خواهند شد.
وی با اشاره به تأثیر مستقیم خشکسالی روی موضوع بیابان‌زایی توضیح می‌دهد: چنانچه تغییری در سیاست‌های فعلی رخ ندهد و ما همچنان با گسترش سدسازی‌ها، افزایش سطح زیر کشت و نداشتن مدیریت آب در کشور مواجه باشیم، در آینده‌ای نزدیک نه تنها به سمت بیابانی شدن حرکت خواهیم کرد بلکه دشت‌های بزرگ و تولیدی کشور نیز از چرخه خارج خواهند شد.
معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با بیان این که اعتبارات دولتی هیچ‌وقت پاسخگوی اقدامات وسیع بیابان‌زدایی نبوده است، تصریح می‌کند: یکی از مشکلات ما در این حوزه این است که می‌خواهیم تمام اقدامات بیابان‌زدایی را با منابع دولتی انجام دهیم این در حالی است که ما باید نگرش خود را عوض کنیم. هرچند که بیابان به‌ظاهر خشن و سخت است اما پتانسیل‌های خاص خود را دارد. انرژی خورشیدی، انرژی بادی، اکوتوریسم و… ازجمله این پتانسیل‌ها است و باید به سمت مدیریت بیابان‌های کشور با استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و مشارکت مردم حرکت کنیم. از این رو با توجه به محدودیت اعتبارات و پتانسیل‌های بیابان ما باید به سمت استفاده از روش‌های نوین برای مدیریت بیابان‌ها و بیابان‌زدایی حرکت کنیم.
تبعات خشکی زاینده‌رود و پیشروی بیابان در اصفهان
حسینعلی نریمانی، رئیس اداره بیابان‌زدایی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با گلایه از تخصیص اعتبارات اندک برای مقابله با بیابان‌زایی، اظهار می‌کند: بیابان‌زایی پهنه‌ای اتفاق می‌افتد و بیابان‌زدایی به صورت نقطه‌ای انجام می‌شود، در این شرایط بیابان‌زایی با شیب تندی در حال پیشروی است. امسال اثبات شد که تغییرات اقلیمی واقعی است و در کل دنیا اتفاق می‌افتد؛ مقایسه بارش‌ها در سال ۹۸ و بعد از سال ۹۹ با سال‌های ۹۶ و ۹۷ و ۱۴۰۰ به ما ثابت می‌کند، تغییرات اقلیمی واقعی است باید خود را با این شرایط تطبیق دهیم.
وی ادامه می‌دهد: اگر به صورت غیر اصولی کشاورزی می‌کنیم باید به سمت افزایش بهره‌وری حرکت کنیم، همچنین اگر در مناطق خشک از معادن سطحی بهره برداری می‌کنیم باید این کار را کنترل کنیم. در مجموع تغییرات اقلیمی به ما می‌گوید که یک بار دیگر فعالیت‌های خود را مرور کنیم و اقداماتی که موجب تشدید بیابان‌زایی می‌شود را، متوقف یا اصلاح کنیم.
بیابان‌زدایی اولویت مهم استان اصفهان شود
سرپرست معاونت فنی اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان تصریح می‌کند: طی نیم قرن گذشته ۳۰۸ هزار هکتار از کانون‌های بحران استان را احیا کرده‌ایم، این کانون‌ها اکنون به جنگل دست کاشت تبدیل شده و در پناه آن صنعت رونق و مناطق مسکونی شکل گرفته و جاده‌ها و اراضی کشاورزی حفظ شده است.
رئیس اداره بیابان‌زدایی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با تاکید بر این که با شرایط اقلیمی موجود باید بیابان‌زدایی اولویت مهم استان قرار گیرد، اضافه می‌کند: در بحث بیابان‌زدایی اعتبارات استانی بسیار کم است و اگر بخواهیم با همین شرایط اعتبارات پیش رویم، شاهد افزایش بیابان‌زایی در استان خواهیم بود. باید با شرایط اقلیمی موجود سازگار شویم، اما باید فشار خود را از طبیعت کمتر کنیم، به عنوان مثال معادن سطحی همچون خاک رس، شن و گچ و … باید از استان حذف شود همچنین در بحث آب، با جریان زاینده رود، بیش از ۱۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی زیر کشت می‌رود و اگر حقابه کشاورزان داده شود، به طور قطع گرد و غبارها کمتر خواهد شد.
۳۰ درصد استان اصفهان اراضی بیابانی و شنزار است
منصور شیشه فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، در خصوص بیابان‌زدایی به خبرنگار ایمنا، اظهار می‌کند: کشور ایران بالغ بر ۲.۴ درصد از مجموع کل بیابان‌های جهان را به خود اختصاص داده است که در ۲۲ استان از جمله اصفهان پراکنده است. استان اصفهان با وسعتی بالغ بر ۱۰.۷ میلیون هکتار یکی از استان‌های مرکزی کویر ایران است که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است، از این پهنه ۳.۲ میلیون هکتار که معادل ۳۰ درصد استان است را اراضی بیابانی و شنزار تشکیل داده که به طور عمده در بخش‌های شمالی و شرقی استان اصفهان پراکنده است طبق مطالعاتی انجام شده این اراضی مشتمل از ۱۶ کانون بحران فرسایش بادی، دو کانون در برخوار، سگزی، گاوخونی و دشت انارک شرایط خاص‌تری دارند.
مناطق بیابانی استان اصفهان
وی خاطرنشان می‌کند: مناطق بیابانی استان شامل کاشان، آران و بیدگل، نائین، خور و بیابانک، شرق اصفهان و برخوار و اردستان است، در پنج دهه گذشته براثر فعالیت‌های بیابان‌زدایی انجام شده و بیش از ۳۰۸ هزار هکتار جنگل دست کاشت در کانون‌های فرسایش بادی ایجاد شده که سبب حفاظت ۷۲۰ کیلومتر جاده مواصلاتی و ۳۷۰ کیلومتر راه آهن، فرودگاه و ۲۱۶ روستا و ۳۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی انجام شده است، اسنادی از جمله آئین نامه آمادگی با آثار زیان بار پدیده گرد و غبار کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی و تعدیل اثرات خشک سالی ماده ۱۱ قانون افزایش بخش کشاورزی منابع طبیعی که دولت مکلف شده با شناسایی کانون‌های بحرانی و فشار بادی و مقابله با پدیده بیابان‌زایی و پراکندگی شن‌های روان و گرد و غبار در شهرهای داخلی و خارجی به گونه‌ای عمل کند که سالانه شاهد فرسایش خاک نباشیم.
کنترل بیابان‌زایی و کاهش اثراث مخرب آن
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با بیان این که برای کنترل بیابان‌زایی و کاهش اثرات مخرب آن پروژه‌هایی در سطح استان اجرا شده است، می‌افزاید: این پروژه‌ها در سال‌های ۹۸ و ۹۹ انجام و جمعاً ۴۳ پروژه در سال ۹۸ و ۱۷ پروژه در سال ۹۹ اجرا شده است، اقدامات بیابان‌زدایی با اعتبار ۲۸ میلیارد تومان و ۶۰ پروژه انجام شده و در ۲۰ هزار هکتار عملیات بیابان‌زدایی انجام شده است که شامل دو هزار هکتار نهال کاری، سه هزار و ۲۰۵ هکتارجنگل‌های دست کاشت و مبارزه با موش و یک هزار هکتار آبیاری و ۶۰۰ کیلومتر بادشکن زنده یعنی دور مزارع درخت‌های اکالیپتوس کاشته می‌شود تا از فرسایش بادی جلوگیری کند.
شیشه فروش با توضیح این که هر هکتار جنگل می‌تواند حدود دو تن اکسیژن تولید کرده و هشت تن تصفیه اکسیژن داشته باشد، تصریح می‌کند: هر هکتار جنگل می‌تواند در یک سال ۶۷ تن گرد را مهار کند، امسال برنامه‌ریزی شده است که دو هزار و ۷۰۰ عملیات بیابان‌زدایی شامل نهال کاری، آبیاری و مدیریت روان آب‌ها و بادشکن با ۳۵ میلیارد تومان اعتبار اجرا شود که دو هزار و ۵۰۰ هکتار نهال کاری دارد.
وی با اشاره به شهرستانی‌هایی که در مجاورت کویر مرکزی کشور قرار دارند، می‌افزاید: شهرستان‌های نائین، کاشان، نطنز، اردستان، آران و بیدگل، برخوار، خور و بیابانک و اصفهان در مجاورت کویر مرکزی ایران قرار دارند و اقدامات بیابان‌زدایی هر ساله به منظور تشکیل شن‌های روان انجام می‌شود.
نتایج بیابان‌زدایی در اصفهان
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به مهمترین نتایج بیابان‌زدایی‌هایی که انجام شده، اضافه می‌کند: حفاظت از صنعت کشاورزی و حفاظت از گونه‌های گیاهی و حفظ محیط زیست و کاهش آلودگی در اثر گرد و غبار است، در استان اصفهان شرایط بیابان‌زایی و گرم و خشک را داریم در پاییز و زمستان امسال بارشی نداشتیم، و ۲۱ روز ناسالم را به علت خیزش گرد و خاک شاهد بودیم و وجود گرد و غبار در کانون‌های داخلی و در اسفند ماه سال گذشته دو روز ناسالم به علت خیزش گرد و غبار در عربستان و عراق بود که با وزش باد ریزگردها به اصفهان رسید.
وی اظهار می‌کند: سه منشأ گرد و غبار داخلی، بیرون استانی و خارج از کشور داریم، یکی داخلی که در آن ۱۶ کانون گرد و غبار شناسایی شده و به علت خشکی رودخانه زاینده رود و این که کشاورزان هفت هزار هکتار از زمین‌های حاصلخیز را کشت نکردند، باعث ایجاد گرد و غبار می‌شود و امسال نیز به علت وزش باد و نبود بارش و خشکی هوا ۲۱ روز ناسالم با گرد و غبار منشأ داخلی داشتیم، دومین منشأ گرد و غبار مجاورت اصفهان با کویرهای استان‌هایی مانند سمنان و قم است که وزش بادهایی از سمت شرق کانون گرد و غبار آن استان‌ها باعث ورود ریزگرد به اصفهان می‌شود، ریزگردها منشأ بیرون استانی و منشأ خارج از کشور دارد که از طریق صحراهای عربستان و عراق به علت تندبادها و خشکی مناطق و عدم بارش در عربستان و عراق به استان گرد و غبار وارد می‌کند.
برای کاهش گردوغبار زاینده رود باید جاری شود
شیشه فروش با اشاره به این که در خردادماه دو درجه افزایش دما داریم، اظهار می‌کند: تا نیمه دوم تیر هم به همین شکل است و این هوا نتیجه کم آبی و خشکسالی است و افزایش باد باعث افزایش گرد و غبار می‌شود، در این خصوص جلسه‌ای تشکیل شد که طبق آن منابع طبیعی باید اقداماتی در این زمینه داشته باشد، درخواست استان اصفهان این است که اقدامات داخل استان انجام شود و وزارت نیرو هم به تعهد خود که احیای زاینده رود است عمل کند، زیرا با این کار کانون گرد و غبار کاهش می‌یابد و راه نجات زاینده رود تأمین حقابه‌های کانونی، کشاورزی و زیست محیطی برای زاینده رود توسط وزارت نیرو است و همچنین جاری شدن آب زاینده رود نیز نباید به صورت پایدار باشد و محیط زیست کشور از گاوخونی حمایت کند.
وی خاطرنشان می‌کند: منابع تأمین آب استان و وزارت نیرو باید باعث احیای گاوخونی شود، اگر گاوخونی با وسعت ۴۸ هزار هکتار کانون گرد و غبار شود، می‌تواند شش استان را در برگیرد، بنابراین محیط زیست کشور باید تأمین حقابه‌ها و احیای رودخانه را پیگیری کند و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور باید به طور ویژه به موضوع بیابان‌زدایی بپردازد، زیرا اعتباری که امسال پیش‌بینی کردند، ناکافی و وسعت بیابان‌ها زیاد است و کاهش بارش‌ها و خسارت حاصل از آن نیز بر افزایش بیابان‌زایی دامن می‌زند، پس ضرورت دارد سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور ۳۰۰ میلیارد تومان اعتبار به استان بدهد تا طرح‌های بیابان‌زدایی را اجرا و حقابه‌های کشاورزان را تأمین کرده و در پیشگیری از بیابان‌زایی کمک کنیم.
