«خشکسالی» و رویکرد واکنشی مبتنی بر مدیریت بحران
عضو هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد گفت: از آنجایی که هم اکنون خراسان رضوی در شرایط خشکسالی شدید قرار گرفته است، رویکرد واکنشی مبتنی بر مدیریت بحران باید مورد توجه قرار گیرد. هر چند که این رویکرد نقص‌هایی دارد. اما در شرایط فعلی لازم است تا نسبت به اجرای آن اقدام شود.
آذر زرین در گفت‌وگو با ایسنا در رابطه با چگونگی مدیریت خشکسالی با بیان اینکه دو رویکرد اساسی در مدیریت خشکسالی وجود دارد، اظهار کرد: رویکرد اول رویکرد واکنشی مبتنی بر مدیریت بحران است. این رویکرد در برگیرنده اقداماتی است که پس از شروع و قبل از به وقوع پیوستن یک رخداد خشکسالی انجام می‌شود. این رویکرد در شرایط اضطراری اتخاذ شده و غالباً منجر به راهکارهای ناکارآمد فنی و اقتصادی می‌شود. زیرا اقدامات به کار رفته در یک بازه زمانی کم برای ارزیابی گزینه‌های بهینه انجام شده و مشارکت ذی‌نفعان و آسیب‌پذیران خشکسالی را بسیار محدود می‌سازد.
وی رویکرد دوم را رویکرد پیشگیرانه مبتنی بر مدیریت ریسک خشکسالی خواند و افزود: این رویکرد شامل کلیه اقداماتی است که از قبل با ابزارهای برنامه‌ریزی مناسب و مشارکت ذی‌نفعان طراحی می‌شود. رویکرد پیشگیرانه مبتنی بر اقدامات کوتاه‌مدت و بلندمدت است و شامل سیستم‌های نظارتی برای هشدار به موقع شرایط خشکسالی است. در حقیقت رویکرد دوم یک رویکرد فعال شامل برنامه‌ریزی‌های اقدام لازم برای پیشگیری یا به حداقل رساندن تأثیرات خشکسالی پیش از وقوع آن است.
رئیس پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد در خصوص رویکرد مدیریتی برای خشکسالی خراسان رضوی تصریح کرد: از آنجایی که هم اکنون خراسان رضوی در شرایط خشکسالی شدید قرار گرفته است، رویکرد واکنشی مبتنی بر مدیریت بحران باید مورد توجه قرار گیرد. هر چند که این رویکرد نقص‌هایی دارد. اما در شرایط فعلی لازم است تا نسبت به اجرای آن اقدام شود.
زرین تشکیل کمیته اضطرار خشکسالی به عنوان یک کمیته دائمی از سوی دولت را ضروری دانست و وظایف اصلی این کمیته را هماهنگی و نظارت بر روند توسعه سیاست ملی خشکسالی (در مرحله اولیه)، طراحی و عملیاتی نمودن برنامه نظارت بر خشکسالی، طراحی و بهره‌برداری از سیستم هشدار سریع خشکسالی، ارائه اطلاعات دقیق و به موقع به مردم (همانند برداشت از منابع آبی، تغییر الگوی کشت، چرای دام و …)، مبنا قرار دادن حوضه رودخانه‌ها به جای مرزهای سیاسی (استان، شهرستان و حتی کشور) عنوان کرد.
وی در خصوص بارش‌های سال ۱۳۹۸ و ورود به یک دوره ترسالی بیان کرد: این سخن که وارد دوره ترسالی شده بودیم می‌توان گفت که تنها یک شایعه بوده است که متاسفانه از مرجعیت دانشگاه‌ها و نظرات متخصصان اقلیم شناسی جهت تنویر افکار عمومی استفاده نشده است.
زرین بارش‌های دوسال گذشته را شرایط استثنایی خواند و عنوان کرد: اگر بخواهیم یک نگاه درست علمی به بارش‌های سال ۱۳۹۸ داشته باشیم، باید توجه داشت مقدار بارشی که در سال نامبرده اتفاق افتاد، یک شرایط استثنایی بوده است و دوره‌های خشکسالی نیز در هیچ بازه استانداردی رخ نمی‌دهد.
وی ضمن تاکید بر این نکته که ایران کشوری با اقلیم خشک است و داشتن سال‌های بارشی کمتر از نرمال در بیشتر مناطق ایران دور از انتظار نیست، ادامه داد: بر اساس آنچه که گفته شد وقوع خشکسالی در سطح خراسان رضوی موضوع تازه و اتفاقی نادر نیست.
عضو هیأت علمی گروه جغرافیا دانشکاه فردوسی با تاکید بر لزوم تدوین برنامه ریسک خشکسالی، تصریح کرد: همانطور که در نمودار مشهد برای نمونه ملاحظه می‌شود در سال‌های پیشین وضعیت بارشی در مشهد بیشتر از نرمال بوده است (خط ممتد قرمز رنگ نرمال بارشی مشهد است). لذا اتفاقی که در مشهد و یا به‌طور گسترده در سطح خراسان رضوی دیده می‌شود پدیده دور از انتظار نبوده و لزوم تدوین یک برنامه ریسک خشکسالی در این زمینه احساس می‌شود.
رئیس پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد در رابطه با عوامل پدیدآور خشکسالی بیان کرد: خشکسالی اغلب به عنوان دوره خشک نسبی و کاهش رطوبت خاک تعریف می‌شود. اگرچه خشکسالی‌ها می‌توانند تحت تأثیر مدیریت آب و شیوه‌های نادرست استفاده از زمین ایجاد شوند، اما عوامل مرتبط با اقلیم مانند بارش و تبخیر شرایط اساسی را ایجاد و تشدید یک دوره خشکسالی و ترسالی را تعیین می‌کنند. تغییر اقلیم و تأثیرات آن بر میزان بارش و تبخیر در افزایش شدت خشکسالی نقش عمده‌ای دارد.
زرین ضمن تاکید بر نقش و تاثیر تغییر اقلیم بر میزان بارش و تبخیر در افزایش شدت خشکسالی، گفت: سه عامل اصلی تأثیر تغییر اقلیم برای بروز خشکسالی وجود دارد این عوامل عبارتند از: افزایش دما که باعث افزایش تبخیر و در نتیجه خشک شدن خاک و پوشش گیاهی می‌شود، تغییر در الگوهای گردش جوی منطقه‌ای و کاهش حجم برف و ذوب سریع برف ناشی از افزایش دما و تغییر الگوی بارش که باعث کاهش تأمین آب در بسیاری از مناطق می‌شود.
وی افزود: دمای بالا می‌تواند تبخیر از سطح خاک را افزایش دهد و باعث شود که حتی در دورههایی با میزان بارش زیاد نیز خاک به سرعت خشک شود. خشکسالی می‌تواند از طریق “بازخورد مثبت” ادامه یابد. بازخورد مثبت در شرایط تغییر اقلیم و افزایش خشکسالی به این شکل اتفاق می‌افتد که خاک‌های بسیار خشک و پوشش گیاهی کاهش یافته می‌تواند بارش را در یک منطقه اقلیمی خشک (یا خشک شده) بیشتر سرکوب کند. دمای بالاتر می‌تواند بارش برف و ذخیرگاه‌های بزرگ برف ایران را تحت تأثیر قرار داده و به طور بالقوه باعث کاهش منابع آب شود.
